Dennenoord is gesticht in 1895 en is een bijzonder gebied met veel geschiedenis. Het was vroeger een klein dorp met verschillende brinkjes en veel groen, met eigen voorzieningen zoals een kerk en een watertoren.Bekijk op deze kaart wat er allemaal was en is te zien op Dennenoord. De verschillende categorieën kun je 'aan' of 'uit' zetten. De categorie 'Reis door de tijd' vertelt op vier plekken meer over het tijdsbeeld door de jaren heen.Veel plezier!

Lentis Dennenoord

Horeca, winkels & musea

Gebouwen & plekken

Gedichten & Bomen

Beelden & monumenten

Gebouwen van weleer

Reis door de tijd

De Brink ligt fraai in het centrum van het terrein en maakt deel uit van het ‘beschermd dorpsgezicht’. Het paviljoen is in 2006/2007 gebouwd ter vervanging van gedateerde huisvesting. Het paviljoen imponeert als nostalgische bouw uit de jaren dertig, met overstekende dakgoten. Het is dure bouw wat betreft bouwmateriaal en werkuren. De bouw naar deze architectuur zien we in deze periode veel in de meer welgestelde buurten in Nederland. Intern ziet de inrichting van het paviljoen er volkomen anders uit dan in de eerdere tijden het geval was. Opvallend in de huidige tijd is de aandacht voor de invulling van de hulpbehoeften en privacy van het individu. De kamers zijn dan ook verschillend van ruimte en geboden voorzieningen. De paviljoenen worden bewoond door mensen met ernstige psychische handicaps.

De Brink

Mannen en vrouwen werden gescheiden verpleegd, ze verbleven op verschillende paviljoenen. Ook wat dit betreft werd een ordening aangehouden, de vrouwenpaviljoenen lagen aan de linkerkant van de weg die over het terrein liep, de mannenpaviljoenen aan de rechterkant van de weg. De vrouwenpaviljoenen werden met een even nummer aangeduid, die van de mannen met een oneven nummer. Op de vrouwenpaviljoenen werkten verpleegsters, op de mannenpaviljoenen verplegers, behoudens op de rustige mannenpaviljoenen daar werkten verpleegsters. De dagelijkse leiding op het mannenpaviljoen lag in handen van een echtpaar, een man en een vrouw, die vader en moeder werden genoemd. Tot in de jaren vijftig werd de benaming vader en moeder aangehouden. De man streng en rechtvaardig, de vrouw vervuld van onbaatzuchtige liefde; dat waren de normen. Het vrouwenpaviljoen werd geleid door een (ongehuwde) hoofdverpleegster. De scheiding der seksen in de paviljoen-bewoning gold tot in de jaren zeventig.

1895-1925: Mannen- en Vrouwenpaviljoenen

Het Westerarbeidstherapiegebouw werd in 1965 gebouwd, als grootschalige arbeidsmatige therapieafdeling. Er vond hier bulkproductieplaats, zoals het demonteren van telefoons, het maken van knijpers, het verpakken van naaigerei, dit op contractbasis met leveranciers. Kapper Kram en zijn twee zoons deden in dit gebouw jarenlang knip- en scheerwerk. In 1988 vond naar aanleiding van brand herbouw plaats. De bouw laat zich karakteriseren als noodbouw, niet permanent; maar de tijdkenmerkende architectuur, veel glas, plat dak, grote lokalen, geeft het pand cultuurhistorische waarde. De Lijstenmakerij van Dennenoord, die hier was gevestigd werd in de wijde omgeving een begrip.

Westerarbeidstherapiegebouw

Vanaf de jaren 50 nam de dynamiek in de samenleving toe, zo ook op het Dennenoord terrein werd dit zichtbaar. Een kenmerk van de toename van beweging en schwung was verandering, niet ‘meer ‘het voorspelbare zelfde’, maar ‘de procesmatige ontwikkeling’. De paviljoenen en andere gebouwen hadden steeds vaker een provisorisch karakter; goedkope seriebouw, die zonder veel tijd en inspanning geschikt gemaakt kon worden voor andere doeleinden. De uiterlijke vorm was er een van laagbouw, met veel glas en platte daken (de gasprijs was relatief laag). Vanaf de jaren 60 werd arbeid duurder en bouwmateriaal relatief goedkoper. Kenmerken van de bouw waren: snel, licht, uniform, staal en betonconstructies, ‘veel (tijdelijk) gebouw voor weinig geld’.

1925-1965: Dynamiek zichtbaar in de bouw

Beukenlaan Dennenoord - Rutger KoplandEen gedicht dat alleen maar geschreven kan zijn voor deze locatie. De Beukenlaan wordt gevormd door rijen rode en groene beuken aan weerszijden van de weg. Het is één van de mooie overgebleven oorspronkelijke lanen op Dennenoord. In het gedicht is de buiging van de laan bijna voelbaar... een prachtig gedicht.

Beukenlaan Dennenoord

In 2002 stuurde een manager een mail naar een andere manager en pleegde vervolgens een telefoontje om te vragen of de mail was aangekomen. Het werken met e-mail was in die jaren nieuw. Ruim 10 jaar later werd gesproken over het gemak van een app; alleen al het nieuwe woord riep vragen, nieuwsgierigheid en weerstand op. Wie weet dit nog? De mobiele telefoon rond 2000, later de smartphone met een bijna oneindig aantal informatieve en communicatieve mogelijkheden. Nog in de jaren 90 moest de medewerker van Dennenoord de receptionist van de instelling vragen een telefoonverbinding door te schakelen naar het gevraagde nummer. Het was in die jaren ongewoon en ongewenst dat iemand tijdens werktijd om een verbinding met de thuissituatie vroeg; werk was werk, vrije tijd was vrije tijd. In de huidige tijd is er de mogelijkheid van permanente inkomende en uitgaande berichten. De scheidingswand tussen werk en privé is bij veel medewerkers dun; 24 uur per dag ‘aan staan’, leidt tot een sterke toename van het aantal (sociale) prikkels. Hoe dit te waarderen? Is er sprake van bevrijding van knellende banden of juist van beperking, door de vloedgolf aan (on)gevraagde informatie en dito verwachtingen van jezelf en de ander. (Bv. toen in een groepsapp iedereen een zieke collega beterschap had gewenst was jij de enige die dit niet had gedaan; moest je dit alsnog doen, terwijl je de collega al een persoonlijk berichtje had gestuurd?)

1995-2025: Bevrijding of beperking?

Werkplaats WWA

Op oudejaarsavond in 1900, tijdens een zware sneeuwstorm, ontvlucht een verpleegde. Dit is hem makkelijk gemaakt omdat de huisvader (afdelingshoofd), ondanks het door de geneesheer-directeur gegeven voorschrift, heeft verzaakt de deuren van de zalen, toen het donker werd, te sluiten met het nachtslot. Vervolgens heeft de verpleger de zaal onbewaakt gelaten. De patiënt wordt gezocht en niet gevonden. De kou bedreigt zijn leven. De volgende ochtend om 7.30 uur, brengen twee mannen de verpleegde terug. Ze hebben een brief van de predikant van Anloo bij zich, waarin die beschrijft dat de beide arbeiders de man hebben gered van bevriezing. Hij stelt voor hen rijkelijk te belonen. Zij krijgen de gebruikelijke 2,50 gulden, na het terugbrengen van een patiënt naar het gesticht.

1895-1925: Vangpremie

De Boomklever

Een film over de periode van 1895-1925.

De inrichting als ziekenhuis

De verpleegkundige in opleiding woonde eind jaren 70 in een inmiddels afgebroken personeelsflat, er waren er drie bij de ingang van Dennenoord. Hij was 18 jaar toen hij aan de opleiding begon. Hij kwam vanuit het ouderlijk huis. Hij stond aan het begin van zijn arbeidzame leven net als zijn flatgenoten. Ze leerden elkaar kennen, ze werden verliefd, ze praatten over wat hen bezighield, hun leven bruiste, ze dronken met elkaar, ze leefden intens, zonder veel zorgen, in een veilige omgeving. Vergelijkbare ervaringen hadden de verpleegsters die in 1920 het ouderlijk huis en het geboortedorp verlieten en in een paviljoen op de 2de verdieping een kamer deelden en in de huiskamer beneden de vrije tijd doorbrachten. Een spannend, maar ook onbekommerd begin van een korte of lange carrière, in ieder geval een onvergetelijke ervaring, intern wonen en werken met leeftijdsgenoten. Het verhaal van velen.

1965-1995: De mooiste tijd van mijn leven

Omstreeks 2000 begon de mening van de patiënt een rol te spelen in de geestelijke gezondheidszorg. In enquêtes werd die gevraagd wat wel of niet goed was aan de zorg. Steevast werd geoordeeld dat de voorlichting tekortschoot. Voorlichting over van alles en nog wat, van de rechten van de patiënt, de werking van medicijnen, tot en met behandelmogelijkheden. De eigen hulpverlener kreeg meestal een ruime voldoende. Terwijl in die jaren de relatie tussen hulpverlener en patiënt minder zakelijk was dan in latere jaren het geval zal zijn, was de deelname van de patiënt aan diens eigen behandeling gering. Deze rolinvulling verklaart vermoedelijk het verschil van inzicht tussen hulpverleners over het belang van aan de patiënt diens mening te vragen. Veel hulpverleners droegen de visie uit dat het vragen stellen over de zorg niet juist was, want bijvoorbeeld de depressieve patiënt zal depressief gekleurde antwoorden geven en de mens met een psychose antwoorden vanuit de psychose, zodat geen objectief beeld naar voren kwam. Andere hulpverleners zagen het stellen van de vraag als een mogelijkheid aan te sluiten bij de belevingswereld van de patiënt. De verschillen van inzicht tussen de oude en de nieuwe opvattingen maken zichtbaar dat we ons toen in een kanteltijd bevonden. Tegenwoordig bestaat er overeenstemming tussen hulpverleners dat de ervaringen van de patiënt deel uitmaken van de behandeling.

1995-2025: Kanteltijd

Zonneheuvel (1926) werd ontworpen door Gerhardus Hoekzema, de zoon van Kornelis, de 1ste architect van Dennenoord. In dit imponerende symmetrisch gebouwde paviljoen met bijna 100 grote en kleine ruimtes, waren op de begane grond 24 patiënten gehuisvest en op de eerste verdieping 46 patiënten. De verdieping was bereikbaar door middel van een monumentale trap. Op de 2de verdieping woonden de verpleegsters. In het centrum van het gebouw waren ruimtes gegroepeerd rond een soort plein. Het paviljoen is nog in volle grandeur aanwezig. Intern zijn de op de massa gerichte en dus grote groepsruimtes passend gemaakt voor het individu.

Zonneheuvel

Het Witte Huis werd in 1903 gebouwd aan de Hoofdlaan, op de zichtlijn vanaf de doorgaande weg Zuidlaren-Vries. Tot 1935 werd het statige huis bewoond door de geneesheer-directeur. De op de begane grond aangebrachte indeling werd aangehouden op de verdieping. De hoge woning, met veranda en balkon, oogt verfijnd en harmonieus. In de woning was natuurlijk een studeerkamer aanwezig en een salon voor de causerieën over de vragen des levens en andere gewichtigheden. De medicus was de centrale figuur in het krankzinnigengesticht tot ver in de twintigste eeuw. De geneesheer-directeur bewoonde dan ook de mooiste villa die was gesitueerd op een zeer centrale plek op het terrein. Sinds de jaren zeventig wonen er patiënten in het Witte Huis.

Het Witte Huis

Middenpark/Dennenhof, paviljoen 6, werd in 1898 gebouwd als vrouwenpaviljoen. Het was in die tijd gebruik twee gelijke paviljoenen te bouwen, een voor mannen, een voor vrouwen; dit om ontwerp- en bouwkosten te besparen. Het identieke mannenpaviljoen had als naam Tuinlust. In 1985 werd het paviljoen afgebroken. Het oude paviljoen was gedateerd en voldeed als zodanig niet meer aan de nieuwe verblijfseisen voor patiënten.

Middenpark

Hij staat in het huis waar - Ids BlaauwEen - gezien de ps misschien wel onbedoeld - indrukwekkend gedicht. In het gebouw Eikenstein, waarbij dit gedicht is geplaatst, worden mensen behandeld met psychotische en andere psychiatrische stoornissen. In dit gebouw is ook een zogenaamde forensisch psychiatrische afdeling. Op deze afdeling worden mensen behandeld die als gevolg van hun psychiatrische stoornis een delict hebben gepleegd.

Hij staat in het huis waar

Naamloos - Liesbeth KappertGeef mij/Een plek/Op aarde/Waar ik mag zijn. Treffender kon de bestemming van dit terrein niet worden verwoord. Dit terrein is die plek op aarde waar mensen met psychiatrische problemen die langdurig zorg en ondersteuning nodig hebben mogen zijn. Die bestemming heeft dit terrein altijd gehad. In 1995 besloot Ggz Groningen dat dit zo zou blijven. Dit is hun plek.

Naamloos

't Is zunschienweer - Annie van Dijken-HooghuisEen hoopvol gedicht in het Hogelandster Gronings. Vanuit de kilte en somberheid in de eerste strofe, slaat het weer in het gedicht om naar hoopvolle zonneschijn. Daarom is het geplaatst bij het gebouw Zonneheuvel, een paviljoen dat werd gebouwd in de jaren '20. Er werden eind jaren '20 twee architectonisch identieke gebouwen op Dennenoord geplaatst: Zonneheuvel en het in 1994 afgebroken Parkzicht.

't Is zunschienweer

Toen Dennenoord de deuren opende in 1895 waren de verpleegster en de verpleger manusje van alles, ze maakten in alle vroegte de kachel aan, veel verpleegkundigen waren ook barbier, ze gaven leiding aan de patiënten bij het doen van arbeidsmatige bezigheden, ze zorgden voor een ordelijke gang van zaken tijdens de maaltijden en de pauzes, ze verpleegden, ze maakten de bedden op, maar vooral maakten ze schoon. Ze dweilden de gangen, ze poetsten de vloeren en maakten de toiletten en douches schoon. Orde, regelmaat en hygiëne bepaalden de dag invulling in hoge mate. Met het op een hoger niveau komen van de welvaart nam ook binnen het beroep van de verpleegkundige arbeidsdeling toe. Vanaf de jaren 60/70 nam de arbeidsdeling, de specialisering, dan ook een hele vlucht. De verpleegkundige bemoeide zich met de patiënt en de huishoudelijke dienst zorgde voor de schoonmaak. Deze deling had ook gevolgen voor de patiëntenzorg. Het contact tussen verpleegkundige en patiënt omvatte bemoeienissen met het leven van alle dag van de patiënt. Het contact tussen schoonmaker en patiënt was meer vrijblijvend. Het was opvallend dat de medewerker van de huishoudelijke dienst soms gevraagd werd te assisteren bij het separeren van een patiënt. De patiënt beoordeelde de schoonmaker als onpartijdig en in deze de verpleegkundige als tegenstander.*Geschreven met hulp van Klaas Hulsebosch

1965-1995: Onpartijdig

Er is een grote kans dat wanneer u over het terrein wandelt de gebouwen die hun oorsprong in de periode 1895-1930 hebben als stijlvoller, mooier, smaakvoller waardeert dan die in latere tijden zijn gebouwd. Aan de paviljoenen en panden die in de beginperiode zijn gebouwd zit kraak en smaak; er was veel aandacht voor symmetrie, decoratie en afwerking*. Kwaliteit boven kwantiteit. Dit is opmerkelijk. De welvaart stond op een veel lager niveau dan in latere jaren, terwijl de gebouwen wat betreft constructie een langere levensduur hadden dan in de tegenwoordige tijd gewoon is. De meeste patiënten droegen gestichtskleding, en er werd geleefd in grote zalen (dagverblijven en slaapzalen); de mens - de medewerker en in nog sterkere mate de patiënt - had zich te schikken naar het ritme en de gebruiken van het gesticht en daarin was weinig ruimte voor het individu. De robuuste en ook harmonieuze indruk die de paviljoenen op ons maken worden ook in de huidige tijd gewaardeerd. De toenmalige omgangsstandaarden met de patiënt in die fraaie gebouwen kenschetsen we in de tegenwoordige tijd als sterk gedateerd en dus als ongewenst. Maar, het gegeven blijft dat we de vormgeving van de historische gebouwen, met inmiddels een eigentijds interieur met aandacht voor privacy, mooier blijven vinden dan díe in tijd dichterbij ons zijn gebouwd. Hoe is dit te verklaren?*De technische mogelijkheden van de fabrieksmatige serie bouw werd pas vanaf de jaren 50 mogelijk. Arbeidskracht was toen nog goedkoop en bouwmateriaal was relatief duur. De langdurige inzet van vakmensen vormde derhalve tot in de jaren 60 een beperkte kostenpost.

1995-2025: Paradox?

Breng me thuis asjeblieft - Dorith HabingHet Witte Huis is de voormalige directeurswoning en maakte deel uit van het allereerste begin van het psychiatrisch ziekenhuis Dennenoord. Het gedicht past bij het thema van de Jan Boer Poëzieprijs 2002 'En dan ben ik weer thuis...' Nu doet het dienst als huis voor mensen die woonbegeleiding krijgen.

Breng me thuis asjeblieft

We houden niet van ongemak en hoe zwaarder een probleem voelt, des te blijer zijn we met de oplossing, zo zit de mens in elkaar. Zo bejubelde de psychiatrie de komst van de breinmedicatie in de jaren 50. Het werd stil op de zalen, in zichzelf gekeerde patiënten maakten contact, angsten verdwenen naar de achtergrond. Het succes was zo groot dat deze waarheid tot een afgod werd. Medicatie werd als wondermiddel ingezet, de doseringen werden almaar verhoogd. De inzet van de psychofarmaca als panacee tegen alle ongemak bleek een fictie. Bijwerkingen als spierverkramping, nierfalen en gevoelsvervlakking ontstonden als nieuwe problemen.

1925-1965: Wondermiddel?

Wanneer een medewerker gezondheidsschade oploopt of zelfs overlijdt in een werk gerelateerde context dan borrelt al snel de vraag naar boven van verwijtbaarheid. Het antwoord komt in de huidige tijd niet zelden aan het einde van een procesgang. In 1910 nam de werkgever de verantwoordelijkheid voor het overlijden van een medewerkster, maar of de familie in de tegenwoordige tijd genoegen had genomen met de toenmalige afwikkeling is niet waarschijnlijk. Tijdens een bestuursvergadering in 1910 werd meegedeeld ‘dat de verpleegster Hendrikje de Boer op Dennenoord ziek is geworden en met vervroegde vacantie naar Lutten is gezonden. Het bleek dat zij zieker was dan vermoed werd. Buikvliesontsteking is eruit ontstaan en daaraan is de lijderes bezweken. Nu is zenden naar Lutten geheel te goeder trouw geschied, al moet van achteren worden geconstateerd, dat het beter geweest was, zoo dit niet had plaats gevonden. Dr. Flach (red., arts van instelling) schreef de ongesteldheid aan nervositeit toe en de patiënte werd dan ook niet beschouwd als een ernstige zieke. Maar nu blijkt, dat Dr. Flach zich heeft vergist en er iets ernstigers achter heeft gezeten. De familie van de overledene vraagt nu om betaling van de doktersrekening groot fl 80, –. De verdere kosten, die vermoedelijk het dubbele zullen bedragen, wil de familie betalen, o.a. een consult van Dr. Frank. De Geneesheer-Directeur stelt voor die fl 80, – te betalen. Haar salaris is uitgekeerd tot en met de dag van overlijden. Waartoe wordt besloten’.

1895-1925: Pech en dan...

De Timmerwerkplaats was één van de meerdere werkplaatsen, die in de jaren dertig (1934) werden gebouwd. De nog aanwezige compact karakteristieke laagbouw gebouwen, met veel kleine ramen, boden werkruimte aan de ambachtslieden die nodig waren voor bouw en onderhoud van ‘het dorp’ Dennenoord. Met het uitbesteden van veel werkzaamheden, de vermaatschappelijking van de instelling, verloor de werkplaats haar functie. Sinds een aantal jaren is hier het Lentis Erfgoed Museum gevestigd, met een vaste expositie over de ontwikkeling van de behandeling in de loop van de tijd en met wisselexposities, o.m. de 2de WO, en de toekomst van het instellingsterrein.

Timmerwerkplaats

Bij een dorp hoorde een slager en omdat Dennenoord een soort dorp was oefende een slager hier zijn beroep uit. In 1932 werd een nieuwe slagerij gebouwd, achter het Hoofdgebouw, nabij het toenmalige keukengebouw. Hier vond de vleesbewerking, de portionering en de verfijning, zoals het maken van worsten, plaats. De pekelbakken zijn nog aanwezig in de kelder. De slacht vond plaats in het slachthuis dat gesitueerd was in de boerderij, de karkassen werden vervolgens naar de slagerij gebracht. Na de jaren zestig werd het vlees extern betrokken en kreeg het gebouw andere functies, waaronder als kantoor van opleidingsfunctionarissen en personeelszaken. Inmiddels maakt een extern gezondheidszorgbedrijf gebruik van het pand, dit als gevolg van leegstand door afname van de patiëntenpopulatie op het instellingsterrein.

Slagerij

In 1895 werd de keuken gebouwd, gesitueerd tussen het Hoofdgebouw en het Economiegebouw. Er werd op cokes gekookt in gietijzeren potten. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, in 1918, ontstond er een tekort aan cokes. Hout werd de nieuwe brandstof. Echter door de hogere temperatuur barstten de gietijzeren kookpotten. De nieuw aangeschafte smeedijzeren potten waren wel bestand tegen het stoken van hout. In 1921 werd besloten te gaan koken met stoom. Er werd inmiddels gekookt voor meer dan 700 personen in nieuwe ‘prachtig wit geëmailleerde potten met nikkelen deksels en randen’. In 1977 sloot de keuken op deze plaats en werd vervangen door een dan uiterst moderne keuken gecombineerd met personeelscentrum en restaurant, de Schakel genoemd, op een andere plaats op het terrein. Deze centrale keuken stopte in 2015. Hiermee kwam een einde aan 120 jaar centrale keuken op het Dennenoord terrein. De voeding werd inmiddels extern industrieel gekookt of kleinschalig bereid op een wooneenheid.

Keukengebouw

De verpleegkundige, Janna, was opgeleid om de patiënt te helpen bij diens herstel en mocht dit onmogelijk zijn diens leed te beperken. Zij was een goede verpleegkundige volgens haar collega’s, want collegiaal en volgens de patiënten, want behulpzaam; haar inlevingsvermogen en mildheid in het contact werden genoemd als opvallend. Op een dag, halverwege de jaren 80, zei een patiënt tegen haar: ‘je vervult een dubbelfunctie, je bent hulpverlener en je bent politieagent’. Ze schrok en haar eerste reactie was ontkenning. Naderhand lichtte de patiënt diens opmerking toe. ‘Ik vind je een betrouwbare verpleegkundige, ondertussen wijs je me op - en handhaaf je instellingsregels, ‘ik ervaar dat je dan gedraagt als een politieagent’. Janna had er nooit bij stilgestaan dat de omgeving waarin ze werkte, in dit geval de instelling, van invloed was op haar relatie tot de patiënt.

1965-1995: Verpleegkundige en politieagent?

Een bijzondere plek op het terrein van Dennenoord bevindt zich in het niet meer in gebruik zijnde mortuarium achterop het terrein bij de historische begraafplaats. Tijdens de vele rondleidingen over het cultuurhistorisch rijke terrein in Zuidlaren wordt vaak de snijzaal bezocht. De plek waar obducties, lijkopeningen plaatsvonden; dit in het verlengde van de geldende opvatting dat geestesziekten hersenziekten waren en de wetenschap werd ingezet voor het onderzoek naar hoe dit precies zat. Het bezoek aan de zaal, gelegen achter een ruimte met drie koelcellen, doet een appel op emotie bij de aanwezigen; gapen door een tekort aan prikkeling is er niet bij. De wit getegelde ruimte roept bij de meeste bezoekers een herinnering wakker van een scene uit een ooit bekeken thriller, met een lijk. De snijtafel met gleuven en putje voor de afvoer van levenssappen. Schorten, die niet te onderscheiden zijn van slagersschorten. Weegschalen waarop de organen gewogen kunnen worden. Het ruim aanwezige metalen snijmateriaal; meerdere zaaginstrumenten, mesjes en messen in allerlei vorm en snijvlak. Een granieten vloer, ook met afvoerputje. Kasten met glazen deuren waarin kommen en andere gebruiksvoorwerpen zichtbaar zijn die van nut zijn voor de werkzaamheden. Hele generaties medici en verpleegkundigen waren in de 20ste eeuw actief of passief betrokken bij de lijkopeningen, het wegsnijden van weefsel en het dichtnaaien van het stoffelijk overschot. In het aftekenboekje dat deel uitmaakte van de verpleegkundige opleiding kon de verpleegkundige door aanwezigheid bij een obductie de handtekening verwerven die het bewijs was dat dit onderdeel van de opleiding had plaatsgevonden. Bij het zien van de lijkopeningen verloren sommige doctoren in opleiding en aspirant verpleegkundigen gedurende enkele minuten het bewustzijn, veel waren gefascineerd door het onverbloemde zicht op de samenstelling van de stoffelijke mens, bij weer anderen ramde het beeld van de opgestroopte hoofdhuid zich vast in het geheugen. De lijkopeningen vonden plaats om in het weefsel van de overledene oorzaken van onbegrepen gedrag op te sporen. De te onderzoeken organen, zoals hart, hersenen, nieren, blaas, longen, werden gewogen, bewaard in een conserveringsmiddel, opgestuurd naar de Valeriuskliniek in Amsterdam (het wetenschappelijk instituut van de vereniging van gestichten waartoe Dennenoord behoorde) en daar onderzocht door een patholoog, de specialist die kennis had van weefsel afwijkingen. In de loop van de 20ste eeuw kwam de familie steeds nadrukkelijker in beeld voor het wel of niet toestemming geven voor lijkopening. Overigens al rond 1900 maakte familie soms kenbaar dat: ‘indien het niet strikt nodig is, dan liever geen lijkopening’.Kom eens kijken met je team of in je eentje. Een afspraak maken kan via <a target="_blank" rel="noopener noreferrer nofollow" href="mailto:erfgoed@lentis.nl">erfgoed@lentis.nl</a>

1925-1965: De Snijzaal

Gezinsverpleging vond plaats in nagenoeg de hele twintigste eeuw, met vanaf de jaren 60 aanhoudende afname. Er doen nog veel verhalen de ronde over patiënten die gedurende tientallen jaren in hun vaste gezin woonden, zij werden huisgenoten in het gezin. Op de begraafplaats in Zuidlaren liggen graven van patiënten die bij de ‘familiegenoten’ werden begraven. De gereformeerde instelling Dennenoord koesterde het naar Bijbelse richtlijnen ingerichte huisgezin, met de man aan het hoofd en de dienende vrouw. De gehuwde verpleegkundige kon geld van de instelling lenen voor de bouw van een huis op voorwaarde een onderkomen voor een patiënt in te richten. De dokter van Dennenoord behield de verantwoordelijkheid voor de zorg. De financiële vergoeding voor het in huisnemen van een patiënt was voor veel gezinnen een welkome bron van inkomsten; ‘de hypotheek werd ervan betaald’. Ondanks het positieve beeld dat werd geschetst van de gezinsverpleging bedroeg die nooit meer dan 5% van het totaal aantal verpleegden. Een reden hiervoor was dat niet alle patiënten geschikt waren voor deze zorgvorm, maar doorslaggevend was dat de beleidsmatige inzet van de instelling gericht was zorg in het instituut.

1925-1965: Gezinsverpleging

Zonder titel - KarinGeslagen wonden kunnen weer helen. Dat maakt deze dichter heel goed duidelijk in dit hoopvolle gedicht. Als symbool voor die hoop is daarom gekozen voor een plek met een gewonde linde.

Zonder titel

Wie denkt dat het gestichtsleven voor de patiënten in de twintigste eeuw eentonig verliep kan voorbeelden naar voren schuiven waarin dit wordt bevestigd. Wie inzoomt op de invulling van alledag ziet ook activiteiten die het tegendeel zichtbaar maken. Hiertoe behoorde zeker de dierenopvang, die van 1988-1995 op het instellingsterrein plaatsvond. In 1988 huurde een therapeutisch medewerkster van Dennenoord de woning van de boerderij, die al sinds meerdere jaren niet meer als boerderij functioneerde. Het dierenaanbrengstation (DAS) kreeg hier plek, om na enkele jaren te verhuizen naar het Zuidend, dat toentertijd al de functie van therapieonderkomen op het terrein had. Er werd een grote verscheidenheid aan veelal gewonde dieren opgevangen, van egels, hamster en eekhoorn, tot schildpad en vele soorten vogels*. Het idee dat een aantal cliënten makkelijker met dieren kon omgaan dan met mensen vond hier bevestiging. Naast het project DAS, zoals dat door twee vaste krachten en circa tien cliënten werd vormgegeven bestond ook de Stichting DAS, met als bestuursleden onder meer een dierenarts en een econoom, voor het aantrekken van donateurs. Het DAS trok landelijke publiciteit. Het krachtige motto: mensen voor dieren, dieren voor mensen sprak tot de verbeelding.*Honden en katten werden niet opgevangen omdat de kans op binding met deze dieren groter was er voor hen asielen aanwezig waren. Met hulp van Wieke Hoekstra werd dit onderwerp beschreven.

1965-1995: Makkelijker met dieren

Het Zuiderpaviljoen, de in 1957 gebouwde opname afdeling, had de uitstraling van een modern ziekenhuis. De bouw kenmerkte zich in de jaren van wederopbouw als functioneel, rationele systeembouw, geen frutsels, veel ramen met stalen kozijnen, veel inval van daglicht, juíst niet omringd door bomen. Lange gangen, waaraan de behandelaren een kamer hadden met sobere stoelen en met een bakelieten telefoon op het bureau. Opvallend was dat wanneer een gangdeur dichtviel dit tot ver in het gebouw was te horen; het geluid van staal op staal. Er werd ingezet op psychische behandeling, de psycholoog kwam in de jaren vijftig de instelling binnen en de inzet op de somatische behandeling werd verhoogd; het laboratoriumonderzoek werd uitgebreid en specialisten van het Academisch Ziekenhuis hielden spreekuur. Mannen en vrouwen waren in het opnamepaviljoen strikt van elkaar gescheiden, behoudens in de arbeidstherapieruimte, dit laatste was nieuw in 1957. Sindsdien vonden meerdere verbouwingen plaats, die van 2013 met veel aandacht voor kleur, ruimte, belichting en inrichting om het welbevinden van de bewoners van het paviljoen te bevorderen. In moderne bewoordingen: een healing environment (waaraan een verder verbeterde airco nog extra kan toevoegen).

Zuiderpaviljoen

Toen in 1935 het meer dan imponerende Noorder Sanatorium, ook wel het Blauwe paviljoen genoemd vanwege de ultramarijne betegeling aan de voorkant, werd geopend, aan de overkant van de weg, tegenover het al sinds 1895 bestaande Dennenoord, moest natuurlijk, in datzelfde jaar, een nieuwe directeurswoning door de geneesheer-directeur in gebruik worden genomen, naast dit met veel aplomb in de markt gezette luxueuze en pretentieuze behandelcentrum. De grandeur van de woning, gebouwd in de kubistische stijl, paste harmonieus bij het Noorder Sanatorium. In de jaren 70 en 80 deed de woning dienst als personeelscentrum en als poli voor de psychotherapie, om in de jaren 90 weer in de functie van woonhuis, maar dan geprivatiseerd, te worden hersteld en dat van de algemeen directeur van Dennenoord, de latere voorzitter van de Raad van Bestuur van GGz Groningen.

Directeurswoning

Een film over de periode van 1995-heden.

Vermaatschappelijking

Op Dennenoord werd veel liefdevolle zorg gegeven. Dag in dag uit zetten verpleegkundigen en anderen zich in voor de patiënten. Ondertussen bleken in de context van de rommelige, dagelijkse werkelijkheid ook andere krachten een rol te spelen. De paviljoenen en de afdelingen daarbinnen waren gericht op een gestroomlijnd, dus soepel functioneren. Het was zelfs zo dat het (huishoudelijk) functioneren van een afdeling centraal stond in het gevoerde beleid. Toen de verpleegkundige vergat de waszakken bij de voordeur neer te zetten kreeg hij een reprimande, toen hij per ongeluk te veel medicatie aan een patiënt gaf werd er gelachen ‘die heeft vast goed geslapen’. Dit wekt de indruk dat in feite het organisatie belang boven het patiënten belang stond. De nieuwe medewerker merkte dit op, de ervaren medewerker belaste zijn brein niet (meer) met dit soort vraagstukken, die deed gestroomlijnd mee in de gang van zaken; wel zo makkelijk.

1965-1995: Voortbestaan

Hulp - Remco EkkersGedicht ter ere van het afscheid van dr. Geerhard E. Schaap, psychiater en voormalig lid van der Raad van Bestuur van Lentis., initiatiefnemer van de Jan Boer Poëzieprijs en de poëzieroute. Processen in de hersenen beïnvloeden stemmingen. Voor de behandelaar blijft compassie met de patiënt echter de basis. Bist du ein Mensch, so fühle meine Not.

Hulp

Omstreeks 1960 gingen groepen patiënten met vakantie. Er werden jaarlijks reisjes van één of zelfs twee weken naar Ameland of Terschelling gemaakt. De oud-kok Van Heuvelen herinnerde zich deze vakanties als een hoogtepunt in zijn langdurige carrière als kok. ‘Het doen van boodschappen, het meerdere dagen ‘weg van huis zijn’, plezier maken met elkaar en het verblijf in barakken die nog dateerden uit de bezettingstijd, dat vergeet je nooit meer’. Vermoedelijk waren dit de eerste meerdaagse uitstapjes die plaatsvonden met patiënten. Overigens, ook de doorsnee niet patiënt was in die tijd niet gewend met vakantie te gaan. Ondertussen was het al sinds lang gebruik om jaarlijks een dag-uitje te maken. Zo werd in 1912 een rijtoer per tram gemaakt naar Haren. ‘Verder werd gewandeld naar Paterswolde. Aan het eerste uitstapje namen deel 40 mannen en aan het tweede 40 vrouwen. Onder leiding van Ds Smitt maakten tweemaal een 20tal vrouwen een wandel uitstapje naar Zeegse. De patiënten van keuken en linnenkamer maakten hare gewone uitstapjes per tram naar Harendermolen. Een en ander viel bijzonder in de smaak’. Na de Tweede Wereldoorlog werden onder meer reisjes naar de dierentuin in Emmen gemaakt. Dit soort uitstapjes waren voor de patiënt én de medewerker belevenissen die zich langdurig in de herinnering nestelden; men ging zelden uit.

1965-1995: Uitstapjes

Jaren 60, hospitalisatie vierde hoogtij, met apathie en een gedresseerd aandoend gedrag, door het leven in de massa zonder eigen regievoering door de patiënt, ook in het mannenpaviljoen 13, Parkzicht, was dit het geval. Maar in dezelfde tijd, ook in dit paviljoen waren er staaltjes van wederzijdse hulp, die onvergetelijk waren. Zo was er een patiënt die in een ver verleden vanuit een Armenhuis naar Dennenoord was gebracht, woorden had hij nauwelijks. De man was inmiddels stokoud, maar het pijpje smaakte nog best. Tijdens de laatste jaren van zijn leven lag hij veel in bed, hij bleef een aardige man, niemand had hem ooit anders gezien. Hij werd vertroeteld door zijn medepatiënten. Die gaven hem koekjes, brachten een kopje thee. Ze zaten bij hem en hielpen hem met hapjes en drankjes, dag in-dag uit. Beginjaren 70 overleed hij, hij was toen al dichtbij de 100 jaar. Bij zijn begrafenis, in het dorp op de begraafplaats aan de Oude Coevorderweg, waren het afdelingshoofd, een geestelijk verzorger, een verpleegkundige en een jonge vrouw van buiten Dennenoord aanwezig.*Met hulp van Klaas Hulsebosch is dit portret geschreven.

1965-1995: Vertroeteld in paviljoen

Medisch centrum

Jan is geboren op 27 april 1893 in Assen en zijn 4 jaar jongere zus Rita op 18 april 1897. Het was een liefdevol gezin waarin beiden zijn opgegroeid. Vader was directeur van een stoom-, meel-, en mosterdfabriek. Moeder een hartelijke en gevoelige vrouw. Broer en zus waren aan elkaar gehecht en speelden veel met elkaar. Op de lagere school kwam Jan geregeld tot conflictjes met klasgenoten. Hij was snel prikkelbaar en de onderwijzer stuurde hem geregeld de gang op omdat hij zijn mond niet kon houden, maar het bleef bij periodes. Jan was slim, verveelde zich snel en sloeg een klas over. Na de lagere school volgde hij het gymnasium in Groningen. Hij slaagde hier cum laude. Na deze goede jaren, hij was inmiddels 17 jaar oud, ging hij economie studeren aan de universiteit, maar liet het na 3 jaren afweten. Jan zag het niet meer zitten en was somber over zijn toekomst. Hij had zelfmoordgedachten en werd opgenomen in het Academisch Ziekenhuis in Groningen. Daar verbleef hij twee maanden en leek zijn leven weer op de rails te hebben. Jan hervatte de studie economie en kreeg lof tijdens een stage op een notariskantoor. Tegelijkertijd verloor hij opnieuw langzamerhand de balans in zijn leven. Hij ging slechter slapen, werd grillig onvoorspelbaar in de contacten en kreeg ruzies door zijn halsstarrig beter weten. Na verloop van tijd moest Jan zijn studie beëindigen. Hij ging aan het werk, maar omdat Jan gelijk bij binnenkomst het bedrijf wilde reorganiseren maakte hij zichzelf onmogelijk. Jan ging in 1916, hij was inmiddels 23 jaar, weer bij zijn ouders wonen. Hij sliep nauwelijks meer, kreeg ruzie met hen en sloeg zijn zuster, zonder begrijpelijke aanleiding. Moeder kon het niet meer aan, waarna vader besloot een rechterlijke machtiging aan te vragen; hij werd hierin gesteund door de huisarts. Jan werd op Dennenoord opgenomen, onder het mom van een lichamelijk onderzoek. Volgens protocol werd hij eerst gebaad. Jan merkte hierbij op dat hij als vaste gast van hotel Krasnapolsky in Amsterdam gouden kranen gewend was. Toen het tot hem doordrong dat hij op een gesloten afdeling verbleef sloeg hij personeel en medepatiënten. Jan bleef onrustig en kreeg als behandeling de toentertijd gebruikelijke bedverpleging; met dagelijks opname van de hartslag en temperatuur. Om hem in bed te houden lag hij onder spanlakens en werden zijn armen aan het bed vastgebonden. Toen de onrust bij Jan bleef besloot de dokter tot de veel toegepaste badbehandeling. Gedurende twee dagen aaneen zat Jan ingesmeerd met vaseline in een lauwwarmbad. Verplegers letten op hem, zorgden ervoor dat het water warm genoeg bleef en ze gaven eten en drinken. Langzamerhand werd hij rustiger. Hij wilde zijn ouders niet op bezoek hebben, zijn zuster Rita mocht wel langskomen. Hij vertelde haar dat hij medelijden had met zaalgenoot Dirk. De arme man was, doordrenkt van zondebesef, inmiddels drie keer door een raam gesprongen. Jan schreef aan de burgemeester van Assen brieven met als inhoud dat hij als econoom leiding moest geven aan Nederland en niet tussen krankzinnigen thuishoorde; hij kreeg geen antwoord. Na 8 maanden besloot geneesheer Karelsen dat Jan Vroegop met ontslag mocht, met als status genoegzaam genezen. Jan ging opnieuw bij zijn ouders wonen; hij was blij weer bij hen te wonen. Terugkijkend op zijn opname op Dennenoord beschreef hij de behandeling als ‘een ware marteling die je zelfs je ergste vijand niet zou toe wensen’, maar hij schreef ook dat hij op Dennenoord was hersteld.

Een patiënt vertelt

Borderline - A.R.Ieder woord is raak in dit korte gedicht en het typeert beter dan een uitgebreide folder het borderline syndroom: grensoverschrijdend. Het gedicht is geplaatst bij Zuiderpaviljoen en werd in 1957 gebouwd. Het paviljoen kende toen nog een mannen- en een vrouwenkant, respectievelijk de oost- en westkant.

Borderline

Omstreeks 1930 werden vier robuuste paviljoens gebouwd, die elk plek boden aan vijftig tot zestig patiënten. Het aantal patiënten nam in Nederland snel toe. De aangewezen plek voor psychiatrische behandeling was volgens de opvatting het gesticht. Het idee van kleine paviljoenen met circa 25 patiënten ter nabootsing van het gezinsidee werd verlaten. Parkzicht, paviljoen 13, een mannenpaviljoen, werd in 1927 geopend, voor 50 ‘onrustige patiënten’. Op de zolderverdieping was een grote arbeidstherapieruimte. In die jaren nam de bedverpleging in aanzien af en de arbeidstherapie nam in de behandeling een steeds centralere plek in. In 1995 werd Parkzicht gesloopt. Steeds meer patiënten kregen inmiddels zorg buiten het instellingsterrein.

Parkzicht

Bo werd in 1992 geboren. Zijn zuster Melanie was toen twee jaar. Toen Bo 6 jaar was scheidden zijn ouders. Hij en zijn zuster kwam toen bij hun moeder te wonen. Bo begon in die tijd in bed te plassen en nagels te bijten; binnen een jaar stopte hij hiermee. Bo kon goed meekomen op de basisschool; hij nam ook speelgenootjes mee naar huis. Na de middelbare school ging hij op kamers wonen en hbo-informatica studeren. Bo was toen 18 jaar. Hij had enkele collega studenten met wie hij bevriend raakte. Halverwege het eerste studiejaar raakte hij door een beenbreuk enige tijd aan z’n kamer gekluisterd. Dat was een situatie waarin voor het eerst in zijn leven onbestemde angsten hem uit de slaap hielden en hij met steeds meer zekerheid wist dat hij door camera’s werd bespied. Om dit te voorkomen ging hij de muren in zijn kamer met hamer en beitel bewerken. De politie kwam langs en hij werd nog dezelfde dag met een ambulance naar de afdeling psychiatrie in Groningen gebracht. Bo was overdonderd door wat hem overkwam, maar hij voelde zich niet ongelukkig op de opname afdeling. De verpleegkundigen en de psychiater, die hem medicijnen voorschreven waren vriendelijk. Al snel herstelde zijn slaapritme en hij beleefde niet meer door camera’s te worden gevolgd. Na 2 weken ging Bo met ontslag en sprak met de psychiater een poliklinisch contact af voor over 4 weken, met de mogelijkheid van eerder contact. Terug op school werd hij door collega’s en docenten begripvol opgevangen. De breinmedicatie vertraagde zijn denken en in samenspraak met de psychiater bouwde Bo die af. Hij vervolgde zijn opleiding, maar het doen van tentamens viel hem steeds zwaarder. Ondertussen kon hij steeds moeilijker de slaap vatten en ging hij naar de huisarts, die hem verwees naar de ggz. Hier kwam hij op een wachtlijst, maar voordat hij werd opgeroepen ontspoorde de situatie. Bo voelde zich bedreigd door ogen die hem volgden. Met geweld werd hij naar de kliniek vervoerd. Hij kreeg weer medicijnen en nadat hij na 3 weken met ontslag ging, werd afgesproken dat hij met een verpleegkundige van een ambulant team contact zou houden. Zijn kennissen bleven hem bezoeken en hij hen. Hier had hij veel aan. De medicatie zorgde ervoor dat Bo geen angsten voelde, maar hij nam fors in gewicht toe. Hierop reageerden mensen in zijn omgeving. Bo besprak dit met de verpleegkundige en ze besloten gestaag medicatie te verminderen en hulp van de diëtiste in te roepen. Bo wilde graag kortstondig worden opgenomen tijdens de vermindering, want hij was bang weer uit balans te raken. Dit ging niet door, omdat de opname afdeling daarvoor niet bedoeld was volgens het team van de verpleegkundige. Het kwam al snel tot de 3de opname van Bo en dat opnieuw met veel gedoe; na 4 weken volgde ontslag. Bo stopte met school, behield wel contacten, en ging na bemiddeling van de ambulante verpleegkundige, administratief werk doen op een kantoor, waarbij de werkgever subsidie kreeg. Bo was tevreden. Ondertussen vonden er personele veranderingen plaats in het team dat Bo begeleidde. Dit zou problemen geven, want toen Bo aanklopte voor spoedhulp, bleek er eerst weer een diagnose gesteld te moeten worden., De afspraak voor het consult hiertoe duurde een week; een vriend van Bo belde tweemaal om de afspraak te versnellen, maar dit lukte niet. Bo richtte een ravage aan die leidde tot de 4de opname in 6 jaar. Hij ging na enkele weken weer met ontslag. In zijn goede periodes, zonder angsten, was hij een zachtaardige jongen, volgens iedereen die hem kende. Toen Bo in 2018 door een krant werd geïnterviewd had hij net de 6de opname achter zich gelaten. Hij zei: ‘Stop met het streven naar genezing; mensen zoals ik maak je niet beter en moet je niet willen redden. Ik heb een stevig netwerk om me heen, ik kan leven met weinig zorg, maar als ik even professionele hulp nodig heb, moet het ook toegankelijk en laagdrempelig zijn’. Bo als regievoerder over zijn leven. Waarom ook niet?

Vier dames zitten op een bank en hebben een tasje op hun schoot, voor hen staat een tafel, aan de andere kant van de tafel zitten ook vier dames met een tasje op de schoot op een gelijke bank. De dames praten niet met elkaar, ze houden ieder hun tasje vast. De dames, allen, maken een eenzame, in zichzelf gekeerde indruk. In hun tasjes zit hun persoonlijk bezit, hun privacy. Al wat hen persoonlijk toebehoort zit in het tasje. De inhoud van de tasjes is verschillend, de overeenkomst is dat het tasje met inhoud het enige eigene is wat de dames bezitten. In het tasje is een zakdoekje aanwezig, een kammetje, enkele haarspeldjes, soms een flesje eau de cologne gekregen bij een verjaardag, vaak nog iets uit een eerdere tijd: een ring uit de kinderjaren, een smoezelige foto uit de jeugd met broertjes en een zusje en de al sinds lang overleden vader en moeder, ansichtkaarten met verfrommelde hoeken, een pepermuntje nog van een kerkdienst, een gummetje en misschien nog een kleinigheid, die voor de dame, de patiënte, van betekenis is. De dames namen de tasjes overal mee naartoe, 24 uur per dag vergezelde het tasje hen; bij de groeps-eettafel, in de groeps-zitzaal, tijdens het slapen in de groeps-slaapzaal vaak onder het kussen. De medewerker van de instelling herkent dit beeld nog uit de jaren 70. In de opleidingen werd gesproken over hospitalisatie, over het matte, apathische gedrag van patiënten met nauwelijks een persoonlijke kleur.Het waren stumpers, of is het juister om van tot stumper gemaakten te spreken? Kunnen we verwachten dat de nabestaanden binnenkort gaan spreken over het leed dat hun voorouder is aangedaan en nog in de eigen socialisatie is terug te vinden. Is het denkbaar dat de bestuurder excuus aanbiedt voor dat de beschikbare gelden vooral werden aangewend voor patiënten met wie vlot succes geboekt kon worden. Dat de psychiater dit doet omdat de patiënt in de isoleer terecht kwam na weigering van de (depôt)medicatie - omdat dit zo was afgesproken - voor diens bestwil. Dat de verpleegkundige dit doet voor het stiekem verpulveren van de medicatie en dit in het toetje deed om de lieve vrede te bewaren op de afdeling. Kunnen we dit verwachten?

1965-1995: Het damestasje

Hemelboom (Ailanthus altissima glandulosa)Kijkend naar het gestel van de takken, zou men zich kunnen voorstellen dat deze boom zijn naam eer probeert aan te doen. In krachtige bochten probeert lijkt de boom snel naar de hemel te willen reiken.De knoppen aan volwassen bomen kunnen roodbruin tot knalrood worden. Ook het jonge blad kan eerst rood zijn, later groen.

Hemelboom

In 2002 werd voor het eerst de Jan Boer poëzieprijs, genoemd naar de Gronings dichter en schrijver (1899-1983), uitgereikt. Deze cultuuruiting kon worden opgevat als ‘een doorbraak van de patiënt’; een veranderingsproces dat zich sluipenderwijs had voltrokken en toen ineens fris en met schwung werd uitgedragen. De patiënt werd niet langer schaamtevol weggestopt in het gesticht, maar kon zich maatschappelijk tonen, als een bijzonder mens, net als ieder ander. Op het terrein zijn inmiddels meer dan vijftien panelen met gedichten, vaak passend bij de directe omgeving opgesteld. Deze gedichten maken deel uit van de poëzieroute.

1995-2025: Het gedicht

Een film over de periode van 1965-1995.

Democratisering

Toen de medewerkers nog op of nabij het instellingsterrein woonden ontmoeten ze elkaar in het werk én in de vrije tijd. Dit verwaterde in de jaren zestig en zeventig toen de scheiding van wonen en werken algemeen werd. De ontmoeting na afloop van het werk op het terrein vond nog vele jaren plaats en dat op de vrijdagmiddag; dan werd een drankje genuttigd, de week doorgenomen en het begin van het weekeinde gevierd. Nadat het voormalige Theehuis/Cantine in 1985 was afgebroken werd de Schakel, het in 1977 gebouwde personeelscentrum, de plek van ontmoeting, totdat ook deze vorm van samendoen vervluchtigde.

1995-2025: Ontmoeten

Treurbeuk (Fagus)Als je beukennootjes in de grond stopt in de hoop dat er jonge beukjes uit groeien, heb je een kans dat er een treurbeuk, zuilbeuk of rode beuk uit komt. Deze Treurbeuk zal wel geënt zijn. Een prachtboom met zijn koepelvormige kroon, breed uitgroeiend. Hij kan gemakkelijk 25 meter hoog worden.De Beuk is een inheemse boom die in Europa veel is aangeplant. Beuken kunnen heel oud worden, onder goede omstandigheden wel een paar honderd jaar.

Treurbeuk

Tuinlust, paviljoen 5, werd in 1898 in de beginperiode van de instelling gebouwd als een mannenpaviljoen. Mannelijke patiënten en vrouwelijke patiënten werden gescheiden verpleegd. Dit gold ook voor de verpleegsters en de verplegers die in de paviljoenen waren gehuisvest. In 1968 werd het paviljoen afgebroken, omdat het niet meer aan de toenmalige zorgeisen voldeed.

Tuinlust

Nog in de eerste helft van de jaren 90 fietsten veel medewerkers omstreeks 12 uur over het terrein van Dennenoord. Zij waren op weg naar een uitgang en vervolgens fietsten ze verder naar hun nabijgelegen huis. Het waren medewerkers met vaste werktijden, vaak kantoormedewerkers en werknemers van andere ondersteunende diensten, die soms al tientallen jaren gewend waren om tussen de middag naar huis te gaan en daar dan vaak de warme maaltijd te gebruiken. Een uur later werd de omgekeerde route afgelegd. Gedurende vijf dagen per week vond deze beweging op deze vaste tijden plaats, ‘je kon de klok erop gelijkzetten’; zo ging het decennialang. De bouw van woningen in Westlaren, vanaf de beginjaren dertig, die bewoond werden door medewerkers van Dennenoord, maakte het vaste patroon mogelijk de middagpauze thuis door te brengen; Westlaren grensde aan Dennenoord. Vermindering van het aantal bedden op het instellingsterrein, dat vooral vanaf de jaren 80 aan de orde was en een sterke toename van het aantal medewerkers die niet in Zuidlaren woonden, leidden tot een gestage afname van het aantal fietsers dat op genoemde tijden de ‘landgoed poorten’ respectievelijk uit en in fietsten. De medewerkers die met de auto kwamen gebruikten veelal wel een lunch, maar dat niet langer in de thuisomgeving. De bewegingen op het terrein waren definitief veranderd; het werd rustiger. Het gegeven dat iedereen elkaar kende in het werk en in de vrije tijd was definitief verdwenen. We waren in een andere tijd beland, een tijd waarin ook de warme maaltijd voor veel medewerkers was verschoven van de middag naar de avond.

1995-2025: De gewoonte die voorbij ging

Krankzinnigheid werd in de negentiende eeuw meer en meer beschouwd als een ziekte en was dientengevolge onderwerp van wetenschappelijke interesse. De waardering als slecht gedrag of bezetenheid door duivelse krachten verloor aan kracht. De krankzinnige kwam in aanmerking voor een medische behandeling. Het paviljoen was hiertoe de perfecte omgeving; een betrekkelijk klein gebouw waarin een bepaalde categorie patiënten verbleef. De selectie van de ‘lijders’ vond plaats naar de mate van hinderlijkheid: rust, half rust, onrust of zelfs storend en naar sekse, zodat interventies eenduidig konden worden toegepast. Het verplegend personeel was de beroepsgroep die hiertoe was uitgerust; de start van de verpleegkundige opleiding voor de psychiatrie ligt in 1892. De verpleegkundigen en de patiënten woonden in hetzelfde paviljoen.

1895-1925: Het Paviljoen

Tom (1946) is geboren in de stad Groningen. Vader had een slagerij in de Steentilstraat. Het was een drukbezochte winkel die vooral bekend stond om zijn Groninger worsten. Na het behalen van het Mulodiploma wilde vader dat hij in de zaak ging helpen. Tom koos anders. In het Academisch Ziekenhuis van Groningen behaalde hij de verpleegkundige diploma’s A en B behaald. In de psychiatrie wilde hij verder als gediplomeerde, want daar had hij in zijn stagetijd mooie ervaringen opgedaan. Naar Dennenoord, in een bosrijke omgeving leek hem wel wat. Tom kon direct beginnen op het Zuiderpaviljoen, de opname afdeling. Bij zijn komst in 1970 was deze afdeling volop in ontwikkeling. De opname voor mannen en vrouwen was gescheiden; nu werd er voor het eerst in de geschiedenis gemengd opgenomen. Men sprak veel over Jan Foudraine zijn boek ‘Wie is van hout’. Een denkrichting hoe met patiënten met het ziektebeeld schizofrenie moest worden omgegaan. Het dragen van je uniform en het verplicht zichtbaar dragen van je B diplomaspelt was niet meer nodig. Je sprak elkaar zelfs aan met de voornaam. Tom had er geen moeite mee maar voor sommige artsen was het wel heel dichtbij; zij wensten met dokter te worden aangesproken. Patiënten moesten wennen aan deze nieuwe vormen van omgaan en bejegenen maar dat ging sneller dan gedacht. Nieuw waren ook de komst van andere behandelvormen bij observatie en kortdurende behandeling van de patiënten. Zoals de Psycho-Motorische-Therapie. Vermakelijk, maar voor sommige collega’s huiveringwekkend, want nieuw, werden ontdekkende behandelvormen uitgeprobeerd. Hoe ervaar je het om liggend naast een dokter of collega elkaar aan te raken? Tom kon zich voorstellen dat dit ook voor patiënten gevoelig lag. Hij sprak hen bemoedigend toe als ze over emotie oproepende ervaringen spraken. Ook de Creatieve Expressie deed de intrede. Wat ervaren patiënten bij iets wat ze geschilderd hadden? Wat doet het met ze? Gaf het schrik en herkenning uit het verleden? Soms namen patiënten werk mee naar de afdeling en spraken hierover met Tom als hij late dienst had. De psycholoog hield zich eerst bezig met testen en beoordelen maar had later ook een belangrijke bijdrage in de behandeling. De al langer bestaande arbeidstherapie en de pottenbakkerij functioneerden naast de nieuwe behandelvormen. Tom kreeg soms dat wat de patiënt had gemaakt cadeau. Voor velen was de pottenbakkerij een rustpunt; er werd geen druk op de patiënt gelegd. Je mocht er van alles, van koffie drinken met een gesprek tot kleien of schilderen. In het behandelteam werd er om die reden soms schamper over gesproken. De controversiële elektroshocktherapie werd toegepast, zonder roesje of spierverslapper, bij specifieke problematiek nadat andere behandeling niet had geholpen. Tom had vaak dienst en assisteerde bij de shockbehandeling. De shockbehandeling riep weerstand op. Sommige Arts-assistenten en verpleegkundigen weigerden zelfs om deel te nemen aan de toepassing. Met de toename van het aantal behandelaren ontstond onder leiding van de psychiater een multidisciplinair behandelteam. Tom vond het lastig dat er meerdere psychiaters, met verschillende behandelopvattingen, sturing gaven. Het viel Tom op dat chronische patiënten aan hun lot werden overgelaten, dit vond hij moeilijk te pruimen. Tom had inmiddels veel werkervaring opgedaan, hij was goed in het begeleiden van leerlingen en hij voelde een sterke betrokkenheid bij de verpleegkundige beroepsgroep en werd lid van de beroepsorganisatie NU’91. Hij stelde zich kandidaat voor de Ondernemingsraad, tot tevredenheid van zijn afdeling, maar vooral omdat de verpleegkundige beroepsgroep niet vertegenwoordigd was in de nieuwe Directie. Tom was succesvol.

Een verpleegkundige vertelt

Werken, arbeidsmatig bezig zijn, daar werd in de periode 1925-1965 veel heilzaams van verwacht. In de jaren 50 werden zelfs een aantal verpleegkundige werkleiders vervangen door vakmensen. Dit waren mensen die geen achtergrond hadden in de zorg maar bekwaam waren in een ambacht. Zo werd een rietvlechter uit Noordwolde (Fr), het dorp in Nederland met de Rijksrietvlechtschool, aangesteld om de rietvlechterij op Dennenoord een meer op productie gericht aanzien te geven. In de vlechterij werden producten van riet, zoals stoelen en manden in allerlei vorm en formaat gemaakt. De wilgentenen die onder meer op het terrein werden gekweekt waren het materiaal voor het maken van rotanmeubilair. De vakmensen volgden meerjarige cursussen in het herkennen en omgaan met psychiatrische problematiek. Het in dienst nemen van ambachtslieden in plaats van zorgverleners voor de activerende therapieën was gestoeld op de visie dat de mentale gesteldheid van de patiënt gebaat was bij productief bezig zijn en dat de opgedane vaardigheden van nut waren na (eventueel) ontslag uit de instelling. Vanaf eind jaren 60 veranderden de opvattingen over de te bieden psychiatrische zorg en vervluchtigde de betekenis van de eerder zo krachtige aanwezigheid van de ambachtsman in hoog tempo.

1925-1965: Ambachtslieden

Stichten - Reinder van der MolenDe sporen van generaties liggen op dit terrein. Overgrootouders, ouders, generaties voor haar, kwamen ook al hier in Dennenoord. Het meisje in dit gedicht woont hier. In het gedicht wordt haar een hart onder de riem gestoken. De dichter hoopt dat ze hier haar thuis zal vinden, maar belooft haar dat ze ook bij haar familie geborgen is.

Stichten

Bloemhof, paviljoen 9, was een mannenpaviljoen dat in 1900 werd gebouwd. Paviljoenen met een oneven nummer zijn mannenpaviljoenen, gebouwd aan de rechterzijde van het terrein; de vrouwenpaviljoen liggen aan de linkerzijde van de doorlopende weg op het therapeutische landgoed. In 1957 maakte Bloemhof, een paviljoen met op groepen ingerichte ruimtes, op nagenoeg dezelfde plek plaats voor de Reehorst, een paviljoen met kleinere leefeenheden, waardoor de patiënt makkelijker kon wennen aan terugkeer naar de samenleving.

Bloemhof

Op 13 april, de Bevrijdingsdag van Zuidlaren in 1945, 2022 werd na twee jaar uitstel vanwege corona ‘Dennenoord monument van verzet, 1940-1945’, onthuld, naast de kerk. De vele medewerkers van de instelling die het verzet mogelijk maakten en een gezicht gaven worden in dit monument geëerd; 19 van hen die op de voorgrond traden door lid te zijn van een verzetsorganisatie of joodse mensen hielpen worden met naam genoemd. Dennenoord functioneerde tijdens de oorlogsjaren als een hechte gemeenschap, ‘men kende elkaar, men wist wat men aan elkaar had’. Lentis toont haar betrokkenheid bij deze dappere mensen, omdat de ggz instelling staat voor een inclusieve samenleving, waarin iedereen ongeacht geloof, ras, geslacht, ziekte en politieke overtuiging mee kan doen.

Dennenoord-monument van verzet

Op het terrein is een grote verscheidenheid aan architectuur terug te vinden, ook wat dit betreft is Dennenoord cultuurhistorisch van waarde. De harmonie, de toegepaste symmetrie en in zekere zin ook de kleinschaligheid trekken de aandacht. De architectuur is niet zeer uitgesproken maar heeft kenmerken van een stroming. Onderstaand enkele voorbeelden.Hoofdgebouw (1895): neorenaissance, hierbij wordt teruggegrepen op motieven uit de renaissancebouwkunst, zie trapgevels, speklagen: de kenmerkende horizontale lijnen die de gevel in ‘vlakken’ verdelen, blokken, kruiskozijnen, met rijke natuurstenen gevels. Bouwstijl die veel overheidsgebouwen rond 1900 kenmerkt. Zuiderpaviljoen (1975): het toegepaste modernisme is een reactie op overdadige bouwstijlen; stalen kozijnen. Beukenrode (1979): functionalistisch, naar binnen gericht, kleine ramen. Randwijk (1896): zeer fraaie ‘baksteenarchitectuur’. Zonneheuvel (1926): rationele Berlage-achtige bouw, heeft iets van de beurs van Berlage (Amsterdam 1898-1903), met twee zware kolossen aan de voorzijde van het pand; het oogt als een kasteel. Vredestein (1930): groots doch vriendelijk, subtiele versiering van de entree: siermetselwerk in de gevel, de entree staat wat naar voren en is in een boog gemetseld. Mortuarium (ca.1962): bijzonder metselwerk, want in kettingverband. Slagerij (1932): in de diverse verbouwingen werd de kubistische vormgeving aangehouden. Medisch Centrum (1987): modernistisch met Mondriaan elementen: strakke vormgeving en uitgesproken kleur, grote witte stenen. Veel schoolgebouwen uit de jaren 80 hebben dezelfde stijlkenmerken. Kerkzicht, Borgwal, Hoogerhout, inmiddels afgebroken paviljoenen, werden tijdens hun bestaan wit geschilderd, dit kwam overeen met het modernisme, met frisheid als een kenmerk; de oorspronkelijke paviljoenen oogden donker en zwaar Noorder Sanatorium (1935), zie bij: Plaatsen van herinnering, nog aanwezige gebouwen.

Bouwkundige architectuur

De oudere medewerkers van Dennenoord hanteren het gezegde: ‘wij zijn geen Drenthen, maar Zuidlaarders’. Hierbij wordt erop gedoeld dat de gereformeerde gemeenschap van medewerkers afkomstig is van elders uit Nederland en niet in het neutrale of hervormde Drenthe geboren en getogen is. Door langdurige huisvesting (van ouder op kind-op ouder-op kind-) in Zuidlaren werden het Zuidlaarders. Dennenoord, met Westlaren, vormde een gereformeerd bolwerk in het verder religieus neutrale of hervormde Zuidlaren. Vanaf halverwege de jaren 60 vervaagden de scherpe religieuze grenzen in snel tempo.

1895-1925: Kolonisten

De Es ligt fraai in het centrum van het terrein en maakt deel uit van het ‘beschermd dorpsgezicht’. Het paviljoen is in 2006/2007 gebouwd ter vervanging van gedateerde huisvesting. Het paviljoen imponeert als nostalgische bouw uit de jaren dertig, met overstekende dakgoten. Het is dure bouw wat betreft bouwmateriaal en werkuren. De bouw naar deze architectuur zien we in deze periode veel in de meer welgestelde buurten in Nederland. Intern ziet de inrichting van het paviljoen er volkomen anders uit dan in de eerdere tijden het geval was. Opvallend in de huidige tijd is de aandacht voor de invulling van de hulpbehoeften en privacy van het individu. De kamers zijn dan ook verschillend van ruimte en geboden voorzieningen. De paviljoenen worden bewoond door mensen met ernstige psychische handicaps.

De Es

Het duurde nog tot omstreeks 1925 voordat activerende therapie, zeg maar arbeidsmatig bezig zijn, in de psychiatrische behandeling de betekenis werd toegekend een belangrijk hulpmiddel tot herstel te zijn. Ondertussen werd de arbeidskracht van de patiënt al vanaf het begin van Dennenoord ingezet bij het bedrijfsmatig functioneren; van het doen van grondwerk tot het jassen van piepers in de schilkamer. De patiënten werden gewaardeerd voor hun economische activiteit voor de instelling, zo lezen we in een rapport uit 1912 van de geneesheer-directeur aan de inspectie: ‘De mannen patiënten die geregeld werken ontvangen tabak, sigaren en pijpen. De werkende vrouwen ontvangen eau de cologne, pepermunt of eenige andere versnapering in keuken en linnenkamer. Die in keuken en linnenkamer maken, behalve de andere uitstapjes een extra uitje per tram onder leiding van de huismeesteres’.Vanaf de jaren vijftig ging de geringe beloning toenemend wringen. Begrippen als rechtvaardigheid en een duiding als uitbuiting kwamen steeds meer op de voorgrond te staan. Nadien waren er initiatieven voor het belonen van arbeidzame patiënten, zoals in de jaren 90 ‘Poen voor Doen’, maar het spanningsveld over het wel/niet belonen van patiënten en de hoogte van de beloning bleef.

1925-1965: Beloning

Striedboar - Reinder W. HiemstraDit krachtige gedicht in het dialect van het Westerkwartier is op de tot de verbeelding sprekende oude begraafplaats van Dennenoord geplaatst.

Striedboar

Voorheen waren er bewaarders en bewaarsters, zij bewaakten. Rond 1900 waren er verplegenden, zij verpleegden, en dat was een heel andere beroepsinvulling: ‘de verplegenden vervullen hunne betrekking met ijver en nauwgezetheid, zorgen voor eenen liefderijke verpleging der patiënten en voor handhaving van orde en reinheid, vermijden alles wat door woord en daad aanstoot kan geven door bijvoorbeeld in tegenwoordigheid der verpleegden over hun toestand te spreken of hen op eenigerlei wijze kwetsen’, stond er in de leerboeken.

1895-1925: Verplegenden

Geertje was 18 jaar toen ze op Dennenoord kwam en begon aan de opleiding tot verpleegster. Ze kwam uit een gezin met 8 broertjes en zusjes, dat woonde in een dorp in Friesland. Een geestelijk verzorger had op de gereformeerde meisjesvereniging vertelt dat het krankzinnigengesticht in Zuidlaren verpleegsters nodig had. Geertje was avontuurlijk ingesteld, ze wilde de wereld in. Samen met een ander meisje uit het dorp fietste ze op 1 mei 1910 naar Zuidlaren. Ze vond het spannend, want ze was nog nooit een nacht weggeweest. Op de eerste verdieping van het paviljoen Randwijk waar ze kwam te werken, deelde ze een slaapkamertje met een ander meisje. Thuis was ze gewend met 2 zusjes een kleine kamer te delen. Op de gang was een wastafel, en er kwam zelfs stromend water uit de kraan. Dat had ze nog nooit gezien. Een kaars in een lantaarn zorgde voor de verlichting. Geertje had een werkweek van minimaal 55 uur, maar ook buiten de dienst moest ze vaak bijspringen. Dat werd gewoon gevonden, want de gezonde kinderen (de verpleegsters), moesten de zieke kinderen (de patiënten) helpen. Het paviljoen met patiënten en collega’s was een soort groot gezin, onder leiding van een vader en een moeder, want zo werd het echtpaar dat leidinggaf, genoemd. ’s Nachts werd soms op de vluchtfluit geblazen, dan was een patiënte ontsnapt, waarna iedereen ging zoeken. Geertje moest erg wennen aan het werken met de patiënten als schreeuwden of lelijke dingen zeiden terwijl zij hen op bed verpleegde. In de opleiding die ze volgde, leerde ze dat ze niet terug mocht schelden of een klap mocht geven, omdat de patiënt niet gestraft mocht worden. De patiënt was ziek en moest verpleegd worden werd haar verteld. Zij hield polsslag en temperatuur bij op een lijst en maandelijks werd de patiënt gewogen. Als beginnend verpleegster droeg ze al een uniform. In de winter had Geertje ’s nachts als taak de kachel aan te steken met versnipperde houtjes of dennenappels, petroleum was te duur. Onderdeel van de nachtdienst was ook het buitenzetten van alle tonnen, gevuld met poep en pies, uit het vaste toilet (een houten plank met deksel) of het stilletje (de mobiele kakdoos). Die werden dan in alle vroegte geleegd door de drekdienst die langskwam met hit (paard) en wagen. Op een avond in de week, in de vrije tijd, kreeg ze les in anatomie, psychiatrie en verpleegkunde. Ook kreeg ze les in Nederlandse taal en rekenen, want net als veel van haar collega’s had ze dit op school nauwelijks geleerd. Ze leerde eveneens eenvoudige gerechten te bereiden, omdat verzwakte patiënten door extra voeding weer op kracht moesten komen; de geneesheer-directeur was zelf aanwezig terwijl Geertje een proeve van bekwaamheid aflegde. Belangrijk waren ook de lessen in Geloofsleer en het leren van de catechismus. Om in het volgende leerjaar te komen, moest ze hiervoor evenals de verpleegkundige vakkenvoldoendes behalen. Veel van de vrije uren bracht ze door op de begane grond in de huiskamer van het paviljoen. Ze hielp bij het stoppen van de sokken, naaide, deed breiwerkjes, las stichtelijke lectuur en luisterde naar de psalmen op het harmonium wanneer hierop werd gespeeld. Met haar vriendinnen en andere collega’s wandelde ze over de paden van het instellingsterrein en zat tijdens mooie zomeravonden op een bankje bij de grote vijver. Hoewel de mannen en de vrouwen strikt gescheiden werkten en woonden, zou ze op een zomeravond, 2 jaar na het begin van haar opleiding, haar toekomstige echtgenoot bij de vijver tegenkomen. Toen ze in 1916, 3 jaar na haar diplomering, huwden, werd Geertje ontslagen, want getrouwde verpleegsters mochten niet meer op Dennenoord werken. Dat was de norm. Geertje vond het jammer dat ze als verpleegster moest stoppen, want ze had graag verder willen leren in de verpleging.

Om het landgoedachtige karakter van Dennenoord, met rust en prettig wonen en werken, vorm te geven werden verschillende tuin- en landschapsarchitecten ingeschakeld om het voorheen bos- en heidelandschap in te richten. De bekendste architect was Jan Vroom jr. (1893-1958). Het park werd vormgegeven volgens de principes van de Engelse landschapstuinen, met spannende doorkijkjes, waterpartijen, kronkelende paden en een meertje om te verpozen. Vanaf de jaren 70, met de geleidelijke vermindering van het aantal tuinlieden en patiënten die in de tuin werkten, werd het tuinonderhoud minder intensief. Het terrein ziet er nog steeds goed onderhouden uit, maar minder zorg vragende planten, zoals bodembedekkers, hebben meer ruimte gekregen.

Parkontwerp

Het gelijknamige therapiegebouw werd in 1972 gebouwd als nieuw arbeidstherapiegebouw. De bouw was eigentijds: functioneel, met veel lokalen, glas en een plat dak. Degelijkheid van bouw was ondergeschikt aan het principe van ‘veel nuttig gebouw voor weinig geld’. De mannen en vrouwen van het Zuiderpaviljoen volgden hier therapie, volgens de toen geldende inzichten en materiaalgebruik. Er werd gewerkt met materialen zoals klei, papier en verf gericht op reflectie van het eigen functioneren en het eventueel ontwikkelen van een hobby die na ontslag voortgezet kon worden. De tijd van de arbeidstherapieën die gericht waren op het leveren van productie waren nagenoeg geschiedenis geworden. De tuinploeg gebruikte de achteringang om de modderige laarzen op een vaste plek te laten; ook het tuingereedschap had een plek in het Molenmeer. In latere jaren werden ook ruimtes benut voor automatisering en informatisering, bedrijfsonderdelen die na 2000 een grote vlucht zouden nemen. In 2015 vond de afbraak plaats.

Molenmeer

De Kringloopwinkel maakt zichtbaar dat de zichtbare begrenzing tussen het instellingsterrein en de omgeving inmiddels is vervallen. Uit de wijde omgeving komen er klanten en bezoekers. Deze voorzieningen zijn gevestigd in werkplaatsen die in de jaren dertig zijn gebouwd als onderdeel van een in hoge mate autarkisch functionerende instelling, met onder meer werkplekken voor patiënten. De gebouwen zijn grotendeels gelijk gebleven, de functie is veranderd.

Kringloopwinkel

In 1995 en in 2001 werden geschakelde woningen, appartementen, een ontmoetingsruimte en een werkplaats voor autisten aan een buitenkant van het terrein gebouwd. Het was op Dennenoord voor het eerst dat specialistische voorzieningen voor mensen met dit soort ernstige problematiek werden gebouwd. In een verder verleden werd het specifieke van de problematiek niet onderkend en maakten de mensen met autisme deel uit van de brede populatie van de paviljoenen. Zij bewoonden deze grote gebouwen en hadden als huisgenoot mensen met een verstandelijke handicap, met een verslaving met neurologische problematiek of met een psychose.

Wonen voor mensen met autisme

De psychiatrie, als medisch specialisme, kwam tot ontwikkeling in de periode 1880-1920. De opvatting was dat geestesziekten hersenziekten waren. De remedie was rust. Verpleging in bed of in bad kwam tot ontwikkeling en werd uitgevoerd door verpleegsters en verplegers. Voor een duik in de tijd: ‘de geagiteerde lijder wordt naakt en voorzien van een dikke laag vet enkele uren of hele dagen in een lauwwarm bad geplaatst. De bedoeling is dat de patiënt tot rust komt’. ‘Ook wordt de agressieve en rusteloze lijder in toom gehouden door hem/haar in te wikkelen in een cocon van droge of natte dekens en lakens’.

1895-1925: Bed- en Badverpleging

Dennenoord werd na haar stichting in 1895 een therapeutisch (helend) landgoed (buiten) genoemd. Het krankzinnigengesticht werd omgeven met hekwerken, om de patiënten binnen het terrein te houden en de buitenstaander buiten het herstellingsoord. Het was een gemeenschap met dorpse kenmerken, met een rijk verenigingsleven. De leidinggevenden woonden in vaak fraaie woningen, de verpleegkundigen en andere medewerkers in de paviljoenen of nabij de instelling. Vanaf de jaren 50 werd Dennenoord opener, tegenwoordig is er zelfs een Kringloopwinkel. De medewerkers gingen buiten het terrein wonen, veel patiënten vertrokken naar een woonplek in de samenleving. Er kwam leegstand op het nog 80 hectare omvattende terrein. Is het denkbaar dat het terrein, dat in de beeldvorming de groenste wijk van Zuidlaren wordt genoemd, ook weer de kwaliteiten van een therapeutisch landgoed voor een brede patiëntengroep op de voorgrond kan stellen? Komt er bijvoorbeeld in de nabije toekomst weer huisvesting voor (leerling) verpleegkundigen en andere medewerkers? Wordt de bewoning voor mensen met psychische problematiek uitgebreid, misschien vermengd met buitenstaanders omdat verscheidenheid positief kan uitpakken. En dat allemaal eigentijds, geëmancipeerd met het betalen van huur voor huisvesting in plaats van de afhankelijkheid van het all-in pakket, zoals dat toentertijd vanzelfsprekend was. Daarnaast, de natuurlijke leefomgeving en het onderhoud hiervan door de betrokkenen had gedurende vele tientallen jaren de betekenis de gezondheid te bevorderen, door inspanning, het verwerven van vaardigheden en naast rust ook het bieden van een gevoel van veiligheid. Kan het therapeutisch landgoed opnieuw als een modern hoopvol perspectief gezicht krijgen? Het verleden als inspiratiebron.

1995-2025: De groenste wijk van Zuidlaren

Wie in de tijdcapsule stapt kan meemaken dat Dennenoord gedurende ruim vijftig jaar, van de jaren 30 tot in de jaren 80 één of meerdere voetbalelftallen heeft. In een aantal teams spelen patiënten en medewerkers samen. Jaloersmakende integratie denk je nu, tijdens je reis met de tijdcapsule wordt daar in de tijd waarin je bent terecht gekomen niet bij stilgestaan. Je bent erbij wanneer in de jaren vijftig de grootste voetbalsuccessen geboekt worden. In de officiële KNVB-competitie wordt in 1951 zelfs een kampioenschap behaald; wat een feest. Ook zie je dat er een sportcompetitie tussen de inrichtingen in Noord-Nederland is. De tijdreis heeft je gebracht naar een soort dorpsgemeenschap, want dat is Dennenoord, met niet alleen een kerk en een begraafplaats, maar ook met een rijk verenigingsleven; van korfbal, volleybal, wandel en voetbal tot zang, toneel en muziek, voor eenieder is er wel wat te halen en te doen. Je krijgt mee dat in de jaren 30 sport en beweging en dat beoefent in groepsverband de wind in de zeilen heeft. Naast een wandelclub wordt er in die jaren ook een voetbalelftal samengesteld. Je ziet dat er in 1949 een voetbalveld met reglementaire afmetingen en omkleedvoorziening helemaal achterop het terrein wordt aangelegd. In de jaren 50 wordt sportbeoefening door medewerkers en patiënten sterk gestimuleerd. Maandelijks, komt het blad DOEN (door eendracht nuttig) uit om de sportbeoefening binnen Dennenoord te prikkelen. Je ziet de aandacht die er is voor beweging en het groepsgevoel wordt gevoed door bijvoorbeeld het dragen van uniforme kleding door de wandelclub. Met het verdwijnen van de hekken rondom gaat Dennenoord op in een ruimere omgeving en hiermee verschrompelt het door de gemeenschap van medewerkers met hun gezinnen vormgeven leven in de vrije tijd. Met de afname van het aantal voetballers verdwijnt het belang van het voetbalveld. In 1984 wordt de voetbalkantine gesloopt. Nu je ongemerkt met de tijdcapsule weer in het heden bent aangekomen, kun je aan een oud-medewerker van Dennenoord vragen waar het voetbalveld, exclusief een mannenspel toentertijd, precies lag; hij zal het je met plezier vertellen.

Voetbalveld

In 1981 en 1986 werden in totaal 8 sociowoningen gebouwd, met als naam Akkerhoven. De woningen aan de rand van het terrein waren een antwoord op de behoefte het leven van de patiënt zo normaal mogelijk in te bedden; wonen in een woning, met een eigen kamer in plaats van in een paviljoen op grote zalen zonder privacy. De woningen hadden een groepsruimte en een kleine sobere kamer voor het individu, om te voorkomen dat de mens met ernstige problematiek zich af zou zonderen; het sociale contact zou mijden. In latere jaren kreeg de bewoner een meer comfortabele kamer en was er de mogelijkheid elkaar in de groepsruimte te ontmoeten. Deze normalisatie van het wonen voldeed meer aan de behoefte van de cliënt.

Akkerhoven

Klaas kwam in 1921 op Dennenoord vakantiewerk doen, hij was toen 17 jaar; zijn vader werkte hier al als verpleger en zijn moeder had in eerdere jaren in de wasserij gewerkt. Zijn ouders waren afkomstig van het Groninger platteland en waren in 1910 naar Zuidlaren verhuisd toen de gereformeerde instelling geloofsgenoten zocht om hier te werken. Vier jaar later trad Klaas als leerling-verpleger in de voetsporen van zijn vader. Het zal vast geholpen hebben dat de vader van Klaas op de geestelijk verzorger een positieve indruk had gemaakt; de man en zijn flinke vrouw waren bescheiden en gelovige mensen. Toen Klaas in 1925 zijn loopbaan begon kon hij niet weten dat hij tot 1965 bij de instelling zou blijven werken en dat hij heel veel veranderingen voor de boeg had. Het arbeidsmatig bezig zijn van de patiënten verving rond 1925 de bedbehandeling en dat leek Klaas, vol van jeugdig elan, een hele vooruitgang, want arbeid geeft voldoening en maakt moe. Beginjaren dertig, in de crisistijd, moest hij gaan betalen voor het gebruik van de bedrijfskleding: het verplegers uniform, en het loon werd verlaagd voor de medewerkers; dit waren ongekende verslechteringen van de arbeidsvoorwaarden. Enkele jaren later leken de behandelmogelijkheden met het gebruik van shockbehandelingen toe te nemen. Klaas had hoge verwachtingen, want in de literatuur werd hierover hoopvol geschreven. Hij zag dat veel patiënten bang waren voor het shocken., Dat vond hij naar, maar volgens zijn overtuiging was het voor hun bestwil. Tijdens de oorlog hielp hij de onderduikers die in het paviljoen tussen de patiënten lagen. In april 1945 tijdens de evacuatie van 200 patiënten en collega’s naar de collega instelling in Wagenborgen (Oost-Groningen) maakte Klaas in de kelders van Groot Bronswijk de steeds hernieuwde beschietingen mee; voor hem was dit een onvergetelijke ervaring. In de jaren vijftig kwam er een andere sfeer binnen Dennenoord. Vooral de komst van de psychofarmaca, de breinmedicatie, maakte vooruitgang in de behandeling mogelijk. Klaas zag dat patiënten minder angstig waren en op de grote zalen werd het veel stiller. Hij woonde met zijn gezin naast het terrein en hoorde geen patiënten meer schreeuwen. De medicatie begon het shocken als behandelmethode te verdringen. Het resultaat van de elektroshock was tegengevallen; veel patiënten voelden zich beschadigd; Klaas was dan ook ingenomen met de resultaten die de nieuwe medicatie bracht. De activerende therapie was in die jaren op het hoogtepunt van toepassing; meer dan 90% van de patiënten was op de een of andere manier aan het werk. Klaas maakte zelfs kennis met de speciale regeringsfunctionaris, de alom bekende Prof. Dr W.M.van der Scheer verbonden als hoogleraar psychiatrie en neurologie aan de rijksuniversiteit van Groningen. Deze ambtenaar was aangesteld om het overheidsbeleid wat betreft de toepassing van deze behandelmethode uit te dragen en de uitvoering te controleren. Klaas bracht patiënten ’s ochtends voor 9 uur naar de werkplaats en haalde hen voor het middageten weer op. In dezelfde tijd ging hij meedoen met een gespreksgroep in het paviljoen. Dit was helemaal nieuw. Ze spraken over de ziekmakende kanten van een langdurig verblijf van de patiënt in een paviljoen. De geneesheer-directeur stond open voor hun idee de scheiding door hekwerk van Dennenoord en de omgeving in de loop van de tijd op te heffen. Het was ook in deze jaren dat Klaas in de avonduren op het paviljoen de tv aanzette. Dit nieuwe medium maakte een opening naar de buitenwereld; de gevolgen zouden immens zijn. Bij zijn afscheid van Dennenoord in 1965 zei Klaas dat hij steeds de vernieuwende en hoopgevende behandelinzichten had omarmd, maar dat hij spijt had van zijn betrokkenheid bij shockbehandeling, omdat de resultaten erg onvoorspelbaar waren en meestal tegenvielen. Veelal had deze behandeling plaatsgevonden ‘tegen de zin’ van de patiënt. Vooral dat zat hem dwars.

Vanaf circa 1965 kreeg de democratisering, het meepraten over de eigen werk- en of leefsituatie, een gezicht in de Ondernemingsraad en de Patiëntenraad. Dit was nieuw. De Patiëntenraad hield zich bezig met de inspraak in de instelling. De individuele patiënt, die voorheen werd beschouwd als ziek en dus niet verantwoordelijk voor diens gedrag kreeg het predicaat van keuze bekwaam en verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag toegekend. De veronderstelling was dat de patiënt die de regie had over de vormgeving van het leven niet langer het gehospitaliseerde, apathische gedrag vertoonde die paste bij onderwerping aan het instellingsregime en dus eerder herstelde.

1965-1995: Regievoering

Verschillende tijden, verschillende omstandigheden, verschillende opvattingen. De in 1903 gebouwde Beukenhof stond op de plek waar nu het in 2007 gebouwde paviljoen De Brink staat. De Beukenhof was speciaal ontworpen voor bedverpleging. Van bedverpleging werd veel verwacht. ‘Bij beginnende en acute psychosen kan volstrekte rust niet genoeg aanbevolen worden, omdat opwinding en prikkelbaarheid daardoor het spoedigst tot bedaren komen. Volstrekte rust kan alleen worden verkregen door zieken in bed te houden en wel bij voorkeur liggend, omdat ze dan spoediger bedaren dan in zittende houding’, was de opvatting die werd uitgedragen. In de tegenwoordige tijd wordt in de Brink juist activering en het aanreiken van hulp(middelen) voor de realisatie van leefwensen aangeboden; allesbehalve bedverpleging. De huidige samenleving kent heel andere vraagstukken dan toentertijd het geval was, de aandoeningen zijn vaak anders maar de ernst blijft, de gegeven antwoorden zijn in veel opzichten anders.

Beukenhof

De eerste paviljoenen, grote huizen, op het terrein waren omstreeks 1900 gebouwd voor de behandeling en huisvesting van circa 20-25 patiënten. De opzet was die van een groot gezin onder de dagelijkse leiding van een Vader en een Moeder als het een mannenpaviljoen betrof, of een Hoofdzuster als het om een vrouwenpaviljoen ging. Zij waren gehuisvest op de begane grond. Op de verdieping woonden de (leerling)verpleegkundigen. Het wonen en werken onder één dak leidde tot niet afgebakende werktijden. Dit werd gelegitimeerd door de opvatting dat in een gezin de gezonde kinderen (de verpleegsters) zorgden voor de zieke kinderen (de patiënten). In de loop van de tijd verzakelijkte de verpleegkundige zorg en werd het aantal arbeidsuren vastgelegd.

1895-1925: (On)natuurlijk samen doen

Hollandse Linde (Tilia Vulgaris)In het dorpsleven van vroeger nam de Linde een centrale plaats in. Onder de Linde werd gefeest en getrouwd.Het hout van de Linde is zacht en weinig duurzaam. Het werd vooral gebruikt voor houtsnijwerk. Ook levert het een houtskool dat zeer geschikt is als tekenmateriaal. Lindebloesemthee heeft een zweetbevorderende werking en is goed tegen verkoudheid.

Hollandse Linde

Rozenhof en Randwijk stammen uit 1896 en zijn identiek. Vaak werden identieke paviljoenen gebouwd, één voor mannen en één voor vrouwen. Dit maakte de bouw goedkoper. Rozenhof was paviljoen 3, een mannenpaviljoen; Randwijk was paviljoen 4. De vrouwenpaviljoenen hadden een even nummer, de mannen een oneven. De vrouwenpaviljoenen stonden links van de weg over het terrein, de mannen rechts. Rozenhof werd in 1980 gesloopt. In die jaren werden veel paviljoenen gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw. In de jaren 90 veranderde het (overheids)beleid in renovatie in plaats van sloop en nieuwbouw.

Rozenhof

Wij zijn gewend werken en wonen te scheiden. De vervoersmogelijkheden, met name de auto en de computer maken dit mogelijk. Nog maar kortgeleden was dit anders. Dennenoord was gedurende een fors deel van de 20ste eeuw een hechte woon- en werkgemeenschap, niet alleen gold dit de patiënten, maar ook de medewerkers. In de paviljoenen woonden de (leerling)verpleegkundigen. Op het instellingsterrein woonde, in hedendaags jargon, het management. Direct grenzend aan Dennenoord werd Westlaren gebouwd, woonwijken voor de medewerkers. De straat naast het gesticht, de Verlengde Tienelsweg, sinds 1964 Schipborgerweg genoemd, bood in de jaren veertig huisvesting aan 22 verpleegkundigen met hun gezinnen, naast andere werknemers van Dennenoord, waaronder een stoker en een matrassenmaker. Ook in eerdere en latere jaren was er sprake van een hechte gemeenschap, met wederzijdse hulp en sociale controle. Men kwam elkaar tegen in het werk en tijdens de vrije tijd, in de kerk en het rijke verenigingsleven van ‘het dorp’ Dennenoord.

1925-1965: Gemeenschap

Veldzicht, een mannenpaviljoen, was één van de vier grote paviljoenen die omstreeks 1930 werden gebouwd als antwoord op de toenemende vraag naar opnameplekken. De omvang van ‘het huishouden’ nog wel onder leiding van een vader en een moeder droeg er ongetwijfeld toe bij dat rust, reinheid en regelmaat centraal stonden in de dagelijkse gang van zaken. Het individu was ondergeschikt aan de groep. In 1997 werd het grote paviljoen, met twee verdiepingen en een grote zolderverdieping (ooit bewoond door verplegers) gesloopt.

Veldwijk

De Heuvel, een centraal gelegen en toch wat verscholen in 1908 gebouwde dokterswoning nabij de statige (rode) Beukenlaan. De serre en entree waren opvallende statuselementen aan deze tot de verbeelding sprekende woning. Vanaf de jaren zestig werd dit pand bewoond door patiënten. Een brand in die jaren gaf geen dodelijke slachtoffers. In 2000 werd de woning gemoderniseerd.

De Heuvel

In de Krankzinnigenwet van 1884 staan de richtlijnen waaraan de zorg voor krankzinnigen diende te voldoen. De provincie werd verantwoordelijk gesteld voor het bieden van geestelijke gezondheidszorgvoorzieningen aan haar ingezetenen. De dokter kreeg de centrale positie in de instelling. De verhouding tussen het aantal patiënten en artsen werd beschreven. In de krankzinnigenwet werd een ambitieuze behoefte zichtbaar van het op een hoger plan brengen van de zorg. Het bijzondere aan Nederland rond 1900 was het sterk verzuilde karakter, de protestantse zuil, de katholieken, de gereformeerden, de joden, de niet religieuzen, allen hadden een eigen achterban. De zuilen namen in deze jaren, als particulier initiatief, de bouw van vele gestichten ter hand, omdat zij ‘wisten’ wat hun geloofsgenoten nodig hadden. Het werden instellingen op het platteland, vaak in lommerrijke omgevingen, waar de grondprijzen relatief laag waren. Dennenoord, was het derde gesticht van De Vereniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders, de protestantse vereniging met een sterk gereformeerde signatuur. De religieuze grondslag stond verwoord boven de toegangsdeur van de Hoofdgebouwen van de uiteindelijke zes gestichten van de Vereniging en is nog aanwezig op Dennenoord, in het besef dat Lentis erfgenaam is van deze grondleggers.

Verzuiling

De fraaie woning, met serre en luiken voor de ramen, voor de huismeester, de econoom van de instelling, werd in 1901 gebouwd, aan de Hoofdlaan, nabij de Watertoren. Halverwege de jaren zestig verhuisde de huismeester naar het dorp, hierop werd in het pand respectievelijk gehuisvest: maatschappelijk werk, psychologisch centrum, fotografie/instrumentenmakerij, nachthoofden, terreinbewaking en ondernemingsraad. Omstreeks 1990 werd het huis gesloopt.

Woning huismeester

‘Het is vandaag de dag amper voorstelbaar voor mij, dat ik als 18-jarige leerling om acht uur ’s avonds, iedere avond weer, de sleutel omdraaide en de tientallen patiënten die al stonden te wachten door de deur schuifelden en gestaag de trap op liepen die leidde naar de grote slaapzaal waar ze zoals altijd de nacht gingen doorbrengen’, zegt de inmiddels 99-jarige oud-verpleegster. ‘Het is alsof de tijd bij je binnenstroomt, zich in je nestelt en weer gaat, dan is je tijd voorbij’.

1925-1965: Slaapzaal

De Stille Bedrijven werden in 1902 gebouwd. Het was met de vakwerktoepassingen een opmerkelijk gebouw op het terrein van Dennenoord. Het gebouw gaf onderdak aan een aantal bedrijven, zoals de matrassenmakerij, de mattenvlechterij, de mandenvlechterij, de ijzervlechterij, de vuurmakers, en het schilderbedrijf. Een fotoreeks uit de jaren dertig, gemaakt in opdracht van de geneesheer-directeur, dr. Wetter, etaleerde met trots de arbeidsmatige activiteiten. Ook heeft de Stille Bedrijven gediend als huisvesting voor vier gezinnen. In 1978 werd het gebouw gesloopt. Oud-medewerkers spreken nog met genegenheid over de Stille Bedrijven.In 1952 lagen op de zolder van de Stille Bedrijven nog bajonethouders en lege patroonhulzen. Tot het opruimen van de oorlogsspullen was het nooit gekomen.

Stille Bedrijven

Olmenstaete, nostalgisch vanwege de dakvorm met overstekende dakgoten; de tot de grond doorlopende ramen zijn zeer modern en suggereren een eenheid tussen binnen en buiten. Bij de bouw van het paviljoen in 2012 werd ingezet op materialen die hergebruikt konden worden en energiezuinigheid. Het paviljoen biedt langdurige behandeling met veel structuur; hekwerk is hierbij een middel.

Olmenstaete

De rode bakstenen, 32 meter hoge watertoren, werd in 1895 op het terrein gebouwd voor de eigen watervoorziening. In de paviljoenen, de keuken en zeker ook in de wasserij werd veel water gebruikt. De buitengevel van de toren is fraai versierd met een spiraalvormige band van gele bakstenen. Het was, na die van Meppel, de tweede watertoren van Drenthe, in een tijd dat er nog geen waterleidingnet aanwezig was. In nortonputten werd het water opgepompt. In de reinwaterkelder werd het water gezuiverd, de watertoren zorgde voor druk in het reservaat en van daaruit naar de paviljoenen. In de jaren '70 kwam er een aansluiting op het algemeen leidingnet. Nu zijn er nog pompen aanwezig om bij zeer hoog watergebruik, bijvoorbeeld bij brand, te kunnen zorgen voor extra druk. De watertoren is een (rijks)monument.

Watertoren

De wasserij met linnenkamer werd in 1937 gebouwd. Er werd inmiddels voor bijna 1000 patiënten gewassen. Vaste medewerkers en veel patiënten werkten op de vele afdelingen die deel uitmaakten van de wasserij; van het verzamelen en sorteren van vuil wasgoed, tot en met onder meer het wassen, drogen, mangelen, strijken, vouwen, verdelen, vervoeren naar de paviljoenen en het opnieuw ordenen in kasten of aan rekken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bood de grote kelder een veilige schuilplek aan veel onderduikers. De foto’s gemaakt van allerlei tekeningen en woorden op de houten balken en planken getuigen hiervan. In 2010 werd de wasserij afgebroken. In 1969 werd de 25 meter hoge pijp van de wasserij naar beneden gehaald, omdat die overbodig was geworden door het stoken met gas.

Oude Wasserij

Vanaf 1955 werd de in de centrale keuken gemaakte voeding met de bestelbus naar de paviljoenen gebracht. Dit zorgde ervoor dat het eten warmer aankwam dan voorheen het geval was. In de voorafgaande tijd, bijna gedurende zestig jaar, werden de etenskitten door patiënten die als paarden waren ingespannen voor een wagen langs de paviljoenen getrokken.Hoe de in de centrale keuken geproduceerde maaltijd voldoende warm, warmer dan 65 graden Celsius, bij de patiënt te brengen, bleef een uitdaging. Omstreeks 2010 kwam met het ontkoppeld koken definitief een oplossing. Het procedé: koken in de keuken, koelen in de koelsystemen tot 2 graden Celsius, vervoeren en vervolgens in de magnetron bij de patiënt verhitten loste het vraagstuk van de warme maaltijd op.Kleinschalige koken wordt inmiddels op veel plaatsen toegepast, maar leent zich zeker niet voor alle afdelingen van een instelling.

1965-1995: Snelheid of anders

Kerkzicht, paviljoen 12, werd in 1901 gebouwd voor ’42 Rustigen’. Er waren grote zalen op de begane grond voor het dagelijks verblijf en voor het slapen op de verdieping. Voor de rustige patiënten, allen vrouwen, speelde het leven zich af in groepsverband. Ook Kerkzicht werd in de jaren 30 vergroot om meer patiënten op te kunnen nemen. Het hekwerk dat het paviljoen afgrensde van de omgeving werd in de jaren vijftig afgebroken, net als bij veel andere paviljoenen in die tijd. De mindset in- en buiten het gesticht werd wijder; de tv symboliseerde deze ontwikkeling. Enkele jaren later werd Kerkzicht wit geverfd voor een moderne uitstaling; de naam werd toen Borgwal. Sloop vond plaats in 1994. Op de kavel werd in 2007 het paviljoen de Es gebouwd.

Kerkzicht

Het instellingsterrein van het voormalige Dennenoord in Zuidlaren is door een architect ontworpen. Wie er oog voor heeft ziet bomenrijen de ruimte ordenen. Ook is zichtbaar dat kap gaten in deze ordening heeft aangebracht. Maar goed, links nabij het hoofdgebouw naast de geasfalteerde weg richting uitgang van het terrein naar het dorp staat een imponerende beuk, eentje die je met ontzag vervult, vervolgens zijn er open plekken waar de beuken zijn gekapt, hierna passeren we twee even fraaie beuken voor de ooit en gedurende heel veel jaren portierswoning. Direct buiten het terrein gaat de geasfalteerde weg over in een smal veel bereden fietspad en een brede zandweg. Drie rijen hoge beukenbomen bepalen het perspectief met in de verte een rotonde. Opvallend aan de bomen is ook dat de bast zich blijkbaar goed leent voor het aanbrengen van inkervingen. De namen, de symbolen, de objectontwerpen, soms meerdere keren herhalend maken indruk als uitingen van mensen die iets van zichzelf aan de kijkende ander willen tonen en nalaten. De inkervingen zijn nagenoeg allemaal van ex-patiënten en dateren van voor 2000. De aanblik van de inkervingen in de huid van de levende bomen doet vermoeden dat de jaren zestig en zeventig wat dit betreft een vruchtbare periode was. Ben je in de buurt neem dan kennis van deze relatie tussen boom en mens.*Deze plek van herinnering had niet zonder Klaas Hulsebosch geschreven kunnen worden.

1965-1995: Mens en boom

In het veldje naast de kerk ligt het (stenen) buitenpodium. Hier, midden op het terrein vonden vanaf de jaren '50 festiviteiten plaats. De viering van Koninginnedag was een jaarlijks hoogtepunt. Het feest vond tweemaal plaats om de scheiding tussen mannen en vrouwen aan te kunnen houden. Zaklopen, tonnetjes kruipen, turfrapen en een wedloop met hindernissen stonden steevast voor personeel en patiënten op het programma. Op het podium lieten fanfarekorpsen en zangverenigingen zich van hun beste kant horen. Ook in latere jaren werd het podium benut. Tijdens de coronaperiode 2020-2022 maakten de therapieën gebruik van deze plek en rondom in de open lucht.In de voorafgaande tijd, voor de jaren '50, vonden de festiviteiten nabij de ‘windvrije ingang’ van het Dennenoord terrein plaats. Zo werd het huwelijk van prinses Juliana met prins Bernard op 6 en 7 januari 1937 op feestelijke wijze gevierd. ‘Het plaatselijke muziekkorps maakt voorafgegaan door zes herauten te paard een rondgang over het terrein. Bakker Rumpt uit Zuidlaren brengt het banket, vooral de zogenoemde theekoeken (eierkoeken) worden in grote mate geleverd’. Kinderen van de Christelijke Basisschool (met hulp van Dennenoord gesticht, nabij de instelling) zijn vaak aanwezig bij het vertier.

Buitenpodium

De 92-jarige man, ooit verpleger, later broeder genoemd, nog later verpleegkundige, weet het nog wel. Sommige patiënten krijsten, vloekten, raasden, sloegen ruiten kapot, weigerden voedsel of vraten juist alles op, masturbeerden in gezelschap, smeerden met poep. Er was in die jaren nagenoeg geen medicatie voorhanden. In het dorp kon men het angstige geschreeuw horen. Pas in de jaren vijftig kwam de breinmedicatie ter beschikking. Er ontstond chemische stilte. Geen wonder dat de medicatie als een wondermiddel werd gezien en in grote hoeveelheden voorgeschreven.

1925-1965: Chemische stilte

Het mortuarium dat dateert uit de jaren zestig, met een obductieruimte en koelboxen is niet meer in gebruik, maar wel te bezichtigen; het gebruikte instrumentarium en de tot de verbeelding sprekende snijzaal zijn nog aanwezig.

Mortuarium

Op 27 maart 1945 werden de laatste 526 patiënten van Dennenoord op last van de Duitse bezetter op transport gesteld. De reis met de trein tijdens de laatste maanden van de oorlog, in smerige wagons, naar Franeker, duurde 36 uur. Onderweg stierf een patiënte. In Franeker werden de meeste patiënten ondergebracht in scholen. Dag en nacht verbleven ze in de met stro bedekte klaslokalen. Op 26 juli 1945, na vier maanden kwamen de patiënten en het verzorgend personeel terug op Dennenoord; 56 patiënten hadden de deportatie niet overleefd als gevolg van infectieziekten, zoals dysenterie, difterie en longontsteking. Op 27 maart 2013, 68 jaar na WOII, werd een standbeeld onthuld (nabij het Witte Huis), gemaakt door Anita Franken, een documentaire geproduceerd en een boek uitgegeven door Lentis Erfgoed en een documentaire gemaakt door Omroep Fryslân, ‘fergetten skiednis’, ter herinnering aan hen die hierbij waren en hun nabestaanden.

De Helletocht

Het was in de jaren 50 dat de gedachte wortelschoot dat het ziekenhuisregime niet leidde tot herstel, maar juist het omgekeerde bewerkstelligde. De gekte van sommige patiënten liet zich niet verklaren door hun aandoening, maar leek een reactie op de dwingende instituutsomgeving waarin ze zich bevonden. Dit betekende een radicale breuk met de waarde die aan de opname in een instelling werd toegekend. Hier ligt dan ook vermoedelijk het begin van het einde van het gesloten gesticht op het platteland. Vijftig jaar later resulteerde deze zienswijze in de dominantie van het bieden van zorg in de natuurlijke leefomgeving van de cliënt.

1995-2025: Herstelomgeving

In 1936 kon Dennenoord met ruim 1100 verpleegden, verplegers en andere medewerkers in de eigen behoefte aan aardappels voorzien. Een jaar eerder moest nog 550 mud (=550 x 70 kg) worden aangekocht. In de loop van jaren hadden de vloeivelden de bodem aanmerkelijk verbeterd en met de sinds 1934 verbouwde zandaardappel ‘Robijn’ kon een prima consumptieaardappel worden geoogst en opgeslagen in de aardappelkelder. Veel patiënten werkten in de moestuinen en op de akkers; het werk was arbeidsintensief, want nog weinig gemechaniseerd. Kool werd opgeslagen in de koolkelder. Van witte kool werd zuurkool gemaakt. Groenten en vruchten werden geconserveerd in grote weckflessen. Het vlees werd gepekeld en gedroogd. Dagelijks werden de aardappels in de schilkamers door in meerderheid vrouwelijke patiënten geschild en in grote kuipen opgehoopt. Sommige vrouwen vulden gedurende tientallen jaren de tijd met het schillen van grote hoeveelheden aardappelen voor de centrale keuken van de instellingsgemeenschap. In de jaren 60 kwam een einde dit gebruik. Het stoppen van het aardappelschillen door de patiënten kan als symbolisch worden beschouwd voor het beëindigen van het leveren van een vanzelfsprekende bijdrage aan de gestichtshuishouding en de bedrijfseconomie door patiënten.

1925-1965: Aardappelschillen

Dennenoord (1895) ontwikkelde zich in rap tempo tot een therapeutisch landgoed, een soort dorpsachtige gemeenschap, met autarkische (zelfvoorzienende) kenmerken en daarbij paste een smederij. In 1898 werd, naast de watertoren, de smederij in gebruik genomen. In 1931 kon een nieuwe smederij, nabij de schilder- en de timmerwerkplaats in gebruik worden genomen. De instelling telde inmiddels circa 800 patiënten en enkele honderden medewerkers.